Δεν είναι μία ακόμη Πέμπτη, είναι μία μέρα που περίμενα καιρό και με λαχτάρα, μα δεν έβρισκα τον χρόνο να τη ζήσω. Χαζομάρες, “δεν έβρισκα τον χρόνο”. Μία κλασική δικαιολογία για όλα εκείνα που “θέλουμε” να κάνουμε, αλλά αναβάλλουμε. Πράγματι, δεν είχα δώσει τον χρόνο στον εαυτό μου να πραγματοποιήσει αυτήν την επίσκεψη. Μετά από σκέψη, καταλήγω στο ότι ίσως φταίει ο φόβος της απογοήτευσης -που μάλλον ήξερα ότι θα έρθει-, το άγχος της προσμονής μα και της αγωνίας, και σίγουρα η κατάλληλη στιγμή. Όταν μιλώ για κατάλληλη στιγμή, για μένα, είναι εκείνη η non-biased στιγμή, που μπορώ να απολαύσω πραγματικά αυτό το Κάτι, χωρίς παράπλευρα άγχη, συναισθήματα και να αφιερωθώ σε αυτό. Αυτή η Πέμπτη, λοιπόν, ήταν καθαρή, πεντακάθαρη απ’ όλα. Συνάντησα την αδερφή μου στον Κεραμεικό και κινήσαμε για την Εθνική Πινακοθήκη.
Στην έξοδο Ριζάρη του σταθμού του Ευαγγελισμού, συναντώ έναν πωλητή της Σχεδίας. Μέσα Νοέμβρη και μάλλον δεν είχα περπατήσει αρκετά την πόλη ώστε να πάρω στα χέρια μου τη Σχεδία του Νοεμβρίου. Του χαμογελώ και τον καλημερίζω. Του εξηγώ ότι δεν υπάρχει βιασύνη, να κάνει το τσιγάρο του. Μου δίνει ένα τεύχος με χαμόγελο και καλημέρα, ενώ τελειώνει το τσιγάρο του κάπως αγχωμένος μην και με αφήσει να περιμένω. “Δε με πειράζει”, του εξηγώ, “δε βιάζομαι”. Πράγματι, έχω σταματήσει καιρό να βιάζομαι. Μου χαμογελά, ενώ πληρώνω για το τεύχος. Βλέποντας τη σαλάτα Ενσυναίσθηση στο εξώφυλλο χαμογελώ διπλά. Καθόμαστε λίγο στο πάρκο εκεί, σε ένα πεζούλι, και ξεφυλλίζουμε το τεύχος. Πολύ θα ήθελα να γράφω για τη Σχεδία, σκέφτομαι…
Ανεβαίνουμε τη Βασιλέως Κωνσταντίνου. Αναρωτιέμαι πώς γίνεται να έχουν οι δρόμοι ακόμη ονόματα βασιλιάδων… Τόσοι Έλληνες και Ελληνίδες έζησαν και μεγαλούργησαν, μεγαλουργούν ακόμη. Ίσως βέβαια κι αυτό κάτι να σημαίνει. Φυσάει αρκετά. Το κτήριο φαίνεται επιβλητικό με τη γυάλινη πρόσοψη. Συμφωνούμε ότι θυμίζει κάπως σχέδιο Pompidou. Ο εξωτερικός χώρος μ’ αρέσει. Τα γλυπτά, το στοιχείο του νερού… Έλεγχος πιστοποιητικών και… ήρθε η ώρα της επίσκεψης στη νέα Εθνική Πινακοθήκη.
Όλες αυτές οι φωτογραφίες, όλα τα διθυραμβικά άρθρα, κάπως με είχαν ξεγελάσει. Ένιωσα μάλλον την ψυχράδα μίας δημόσιας υπηρεσίας. Τα έργα τέχνης πάντα δίνουν ζωή στον χώρο, αλλά με ενόχλησε ότι ο χώρος ήταν τόσο… φλατ. Ακόμη και το ξύλο (το πιο ζεστό απ’ όλα τα υλικά) μοιάζει τόσο παγωμένο. Σκέφτηκα ότι αν όλα αυτά τα σπουδαία έργα είχαν φωνή θα διαμαρτύρονταν, θα διεκδικούσαν ένα σπίτι καλύτερο, πιο ιδιαίτερο, πιο ζωντανό, όχι τόσο αποστειρωμένο και κενό. Ο 3ος όροφος -σε έναν βαθμό- με αποζημιώνει.
Δε θα μιλήσω περισσότερο για το ανακαινισμένο κτήριο, αφού, εξαρχής, η επίσκεψή μου είχε άλλη αφορμή· ηθελα να απαντήσω στο ερώτημα που με καίει από την ημέρα των εγκαινίων: Πόσες γυναίκες δημιουργοί χωρούν στην (νέα) Εθνική Πινακοθήκη;
Ανατρέχω στο αφιέρωμά μου η Γυναίκα στην Τέχνη πίσω στο 2016, και διαβάζω το παρακάτω…
“Ανά τους αιώνες, βρίσκουμε τις γυναίκες να ασχολούνται με τις τέχνες και τα γράμματα. Στον χώρο των τεχνών εμφανίζονται είτε ως δημιουργοί είτε ως εκφραστές νέων μορφών καλλιτεχνίας, προτύπων, συλλογών, πηγών έμπνευσης είτε ως ιστορικοί και κριτικοί τέχνης.
Το γυναικείο φύλο δεν έπαψε ποτέ να παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της τέχνης. Ωστόσο, αν και η καθημερινή ενασχόληση των γυναικών με την τέχνη είναι αδιαμφισβήτητη, δεν ήταν λίγες οι φορές που η θέση τους στο καλλιτεχνικό στερέωμα δέχθηκε ισχυρές επιθέσεις και αμφισβητήσεις. Οι δυσκολίες εμφανίζονταν από το πρωταρχικό στάδιο της εκπαίδευσης στον χώρο μέχρι και το τελειωτικό, που ήταν φυσικά η εμπορία των έργων τους.”
Θέτοντας την ερώτησή μου αυτή στα stories του ART.harbour στο Instagram, έλαβα διάφορες απαντήσεις. Από 0 έως 60 (πόσο μεγαλεπήβολο για την Ελλαδίτσα μας! 60 γυναίκες δημιουργοί, ποιος θα μπορούσε να το φανταστεί!). Χρειάστηκε μία βόλτα τριών ωρών περίπου για να απαντήσω. Στη διαδρομή παρατηρώ ότι λίγοι κοντοστέκονται στα έργα που στέκομαι εγώ. Τα μεγάλα ονόματα (που είναι Μεγάλα αναμφίβολα!) των Γκίκα, Παρθένη, Τσαρούχη επισκιάζουν τα Λασκαρίδου, Καραβία, Τσίλλερ… Όχι, όμως, στα δικά μου μάτια. Είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να παρατηρείς πως αν στεκόμουν λίγο παραπάνω σε ένα από τα 31 γυναικεία έργα για λίγη περισσότερη ώρα, σιγά-σιγά άρχιζαν να κοντοστέκονται κι άλλοι.
Έχω σταθεί σε ένα από τα ομορφότερα και πιο φωτεινά πορτρέτα που έχω δει, το Κορίτσι στην ακρογιαλιά (π. 1922-1925) της Θάλειας Φλωρά–Καραβία. Παρατηρώ το κάδρο, το σχεδόν τετράγωνο σχήμα του πίνακα, τα χρώματα συνδυαστικά και μεμονωμένα, την έκφραση του κοριτσιού· φαντάζομαι τις εκφράσεις της Θάλειας Καραβία ενώ ζωγραφίζει. Μία κυρία (υποθέτω Γερμανίδα από το άκουσμα της γλώσσας που μιλά με τη γυναίκα δίπλα της) πλησιάζει και κοιτάζει μία εμένα μία τον πίνακα. Κάνω λίγο πιο αριστερά. “Σας αρέσει”, τη ρωτώ στα Αγγλικά. “Ναι, πολύ. Πάρα πολύ.”, μου απαντά και φέρνει το πρόσωπό της λίγο πιο κοντά στον μουσαμά. Τρομάζει με τον συναγερμό που χτυπά και πετάγεται απότομα πίσω. “Είναι της Θάλειας Φλωρά-Καραβία.” της λέω. “Ώου…” μου απαντά. “Δε γνώριζα ότι έχετε τόσο σπουδαίες Ελληνίδες ζωγράφους…”, συνεχίζει. “Ναι”, της αποκρίνομαι, “λίγοι το γνωρίζουν.” Της εύχομαι καλή περιήγηση και συνεχίζω τη βόλτα μου λίγο πιο ικανοποιημένη από πριν. Σκέφτομαι ότι ίσως αν ήταν σε μια γωνιά η Θάλεια, θα χαμογελούσε επίσης από ικανοποίηση.
Η σωστή απάντηση είναι 27. Είκοσι εφτά γυναίκες δημιουργοί χώρεσαν στην Εθνική Πινακοθήκη. Είναι πολλές; Είναι λίγες; Σκέψου αυτό: από τα 20.000 έργα (Ω ναι!) της συλλογής της Εθνικής Πινακοθήκης και τα 300+/- έργα (με έναν πρόχειρο δικό μου υπολογισμό, διότι κανένας από τους υπαλλήλους, από την είσοδο και τις πληροφορίες μέχρι και τον τελευταίο όροφο, δεν κατάφερε να με διαφωτίσει πόσα ακριβώς έργα εκτίθενται) που κοσμούν τους τοίχους του κτηρίου της Εθνικής Πινακοθήκης… (🥁) μόλις 31 – Τ Ρ Ι Α Ν Τ Α Ε Ν Α- έργα φέρουν την υπογραφή γυναικών δημιουργών. Για φαντάσου, ένα 10% περίπου δηλαδή, αν τα έργα είναι πραγματικά γύρω στα 300. Αν είναι παραπάνω, τότε το ποσοστό αυτό φυσικά μειώνεται.
Από το πρώτο κιόλας γυναικείο όνομα που συνάντησα σε ταμπελάκι, ήξερα ότι μετά την περιήγησή μου, θα ακολουθούσε ένα εκτενές άρθρο στο artharbour.gr, όπου θα επιδιώξω να γνωρίσουμε παρέα τις σπουδαίες και τυχερές αυτές Γυναίκες, που βρήκαν θέση ανάμεσα σε τόσους άνδρες. Και εδώ είμαστε, για να το κάνουμε πράξη.
* * *
Δύο έργα της Σοφίας Λασκαρίδου, 1882-1965
Η Αθηναία ζωγράφος γεννήθηκε σε ένα περιβάλλον που ενθάρρυνε την καλλιτεχνική της φύση. Η μητέρα της, Αικατερίνη Χρηστομάνου, ήταν πρωτοπόρος παιδαγωγός, γεννημένη και με παιδαγωγικές σπουδές στη Βιέννη, μετακόμισε στην Ελλάδα λόγω του γάμου της με τον Λάσκαρη Λασκαρίδη. Ήταν εκείνη που πρώτη φορά οργάνωσε γυμναστική για γυναίκες στην Ελλάδα, ίδρυσε το ελληνικό παρθεναγωγείο στην Καλλιθέα (1864) και αργότερα (1897) νηπιαγωγείο απ’ όπου αποφοίτησες χιλιάδες γυναίκες νηπιαγωγοί, ενώ φρόντισε να διαδοθεί το Φροεβελιανό σύστημα στην Ελλάδα.
Τα ιδιωτικά μαθήματα ζωγραφικής στην Ελλάδα ακολούθησαν σπουδές στην Académie Julian στο Παρίσι και με την επιστροφή της στην Αθήνα, η εισαγωγή της στη Σχολή Καλών Τεχνών. Η πρώτη γυναίκα που εισήχθει στην ΑΣΚΤ! Η Σοφία Λασκαρίδου λάτρευε τη ζωγραφική και δε σταματούσε να αναζητά νέους ορίζοντες. Σπούδασε επίσης στη γερμανική σχολή Dachau, Künstlerinnenverein, στην Académie de la Grande Chaumière στο Παρίσι, στην Colarossi κ.α.
Η γαλλική επιρροή είναι εμφανής στα έργα της· ο ιμπρεσιονισμός και η ανάλαφρη διάθεση των χρωμάτων και των πινελιών… Η αγάπη της να παρουσιάζει τις εικόνες γύρω της και τη δύναμη της γυναικείας φύσης οδήγησε τα θέματά της κυρίως στην τοπιογραφία και τα πορτρέτα γυναικείων μορφών. Αναζητώντας περισσότερες πληροφορίες απ’ όσα γνωρίζω ήδη, διαβάζω ότι η Δημοτική Πινακοθήκη Καλλιθέας (που στεγάζεται μάλιστα στο πατρικό της!) διαθέτει επίσης μεγάλη γκάμα έργων της. Να μία ακόμη επίσκεψη που πρέπει να γίνει!
Η αδερφή της Ειρήνη (1882-1958), ήταν μία επίσης σπουδαία Ελληνίδα, ιδρύοντας τον Οίκο Τυφλών στην Καλλιθέα και φέρνοντας στην Ελλάδα τη (γνωστή πλέον) μέθοδο ανάγνωσης Braille.
Δύο έργα της Θάλειας Φλωρά-Καραβία, 1871-1960
Στέκομαι λίγο παραπάνω στα δύο έργα της Θάλειας Φλωρά-Καραβία που συναντώ. Νιώθω τη ρευστότητα των μορφών. Στο Κορίτσι στην ακοργιαλιά ακούγονται τα κύματα που χτυπούν πίσω από τη φιγούρα του ξανθού φωτεινού κοριτσιού, και η Γερμανίδα στο δωμάτιο σκεπτική… Στη φαντασία μου ένα γραμμόφωνο παίζει το Für Elise του Beethoven. Ίσως μάλιστα να λένε και την ίδια Ελίζα και να απολαμβάνει διπλά τη μελωδία, όπως εγώ. Σκέφτομαι συνεχώς τον τίτλο “Ακαδημαϊκή Σχολή του Μονάχου”. Προσπαθώ να βρω κοινά με άλλους ζωγράφους, κι όμως, δεν μπορώ, αυτοί οι πίνακες με έχουν ρουφήξει ολοκληρωτικά!
Πρόκειται για μία από τις σπουδαιότερες ζωγράφους της εποχής της. Τα περισσότερα από 2.500 έργα δηλώνουν όχι μόνο το αστείρευτο ταλέντο και τη δημιουργικότητά της, αλλά και την αγάπη της για τις ελαιογραφίες! Γεννήθηκε στην Κοζάνη και σύντομα μετακόμισε με την οικογένειά της στην Κωνσταντινούπολη (ο πατέρας της ήταν ιερέας), όπου σπούδασε στο Ζάππειο Παρθεναγωγείο, και στη συνέχεια ήθελε να εισαχθεί στη Σχολή Καλών Τεχνών κάτι που όμως δεν κατάφερε λόγω… του φύλου της φυσικά. Τελικά οδηγήθηκε στο Μόναχο όπου μαθήτευσε δίπλα στους Γύζη και Ιακωβίδη. Παρίσι, Κωνσταντινούπολη, και τελικά πατρίδα της έγινε η Αλεξάνδρεια, όπου έμεινε για περισσότερα από 30 χρόνια και ίδρυσε τη δική της σχολή ζωγραφικής. Εκτός από τα πορτρέτα της, για τα οποία είναι περισσότερο γνωστή, η τέχνη της έχει και μία άλλη πλευρά… Ο γάμος της με τον εκδότη της εφημερίδας Εφημερίς την ώθησε να ασχοληθεί με το ρεπορτάζ, αφού ουσιαστικά έγινε ανταποκρίτρια της εφημερίδας στους Βαλκανικών Πολέμων, στη μάχη στη Μικρά Ασία (1918–1922), αλλά και τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο του 1940–1941 πλάι στον ελληνικό στρατό. Μοναδικά σχέδια με κάρβουνο, κιμωλία και παστέλ αποτυπώνουν τη φρίκη του πολέμου και τη δύναμη των στρατιωτών. Τι σπουδαία Γυναίκα!
Ένα έργο της Ιωσηφίνας Δήμα-Τσίλερ, 1885-1965
Δείχνοντας αυτό το έργο σε μία γνωστή μου μού είπε “Είναι πανέμορφο, φοβερό το ότι το έχει φτιάξει γυναίκα! Μοιάζει Παριζιάνου ζωγράφου.” Μα, αλήθεια, γιατί; Γιατί είναι “φοβερό” να το έχει ζωγραφίσει γυναίκα; Μάλλον πιο φοβερό είναι πόσες και πόσες γυναίκες αποκλείονταν για χρόνια από τις Σχολές Καλών Τεχνών και πόσες ζωγράφιζαν υπογράφοντας με ανδρικά ονόματα τους πίνακές τους…
Πειραιάς 1885. Η Ιωσηφίνα Δήμα-Τσίλερ, έρχεται στον κόσμο. Η κόρη του σπουδαίου Γερμανού αρχιτέκτονα Ερνέστου Τσίλλερ και της Ελληνίδας πιανίστριας Σ. Δούδου (δεν μπόρεσα πουθενά να βρω το μικρό της, σε ποιο όνομα αντιστοιχεί αυτό το Σ.). Φυσικά το περιβάλλον της ήταν ένας κόσμος γεμάτος τέχνη, δημιουργικότητα και ελευθερία έκφρασης. Ακολουθώντας αρχικά την πορεία της μητέρας της, σπούδασε μουσική στη Βιέννη και στη Δρέσδη, ενώ στη συνέχεια φοίτησε στην Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών με δάσκαλό της τον Γιώργο Ιακωβίδη. Μία ιμπρεσιονίστρια και η ίδια (κατά κόρον) ασχολήθηκε κυρίως με την απεικόνιση τοπίων και πορτρέτων και σκηνών της καθημερινής ζωής. Η απλότητα και ελαφρότητα των μορφών είναι ένα από τα χαρακτηριστικά των έργω της.
Ένα έργο της Αθηνάς Σαριπόλου-Λίβα, 1855-1910
Δε χορταίνω τις υδατογραφίες. Οι νερομπογιές -ή watercolors όπως είναι διεθνώς γνωστές- είναι ένα από τα αγαπημένα μου υλικά και ένα υλικό επίσης που πιστεύω ότι αναδεικνύει εξαιρετικά την αρχιτεκτονικη ζωγραφική. Γνώρισα το έργο της Αθηνάς Σαριπόλου-Λίβα κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στην Ακαδημία Πλάτωνος. Από τις Εκδόσεις Μπάστας/Πλέσσας κυκλοφορεί το βιβλίο-λεύκωμα ΑΘΗΝΑ ΣΑΡΙΠΟΛΟΥ-ΛΙΒΑ: μια Αθηναία ζωγράφος του 19ου αιώνα, αν κυκλοφορεί ακόμη δηλαδή. Πιστεύω ότι θα ήταν μία πολύ όμορφη γνωριμία σας με το έργο αυτής της σπουδαίας ζωγράφου.
Αν εσάς το επίθετο “Σαριπόλου” δε σας λέει κάτι, εμένα -υπό την ιδιότητα της νομικού- μου είπε εξαρχής. Η Αθηνά Σαριπόλου-Λίβα ήταν κόρη του πρώτου Έλληνα συνταγματολόγου, Νικολάου Σαριπόλου. Η οικογένεια (9 παιδιά παρακαλώ) ταξίδευε συχνά στην Ευρώπη, όπου τα παιδιά έρχονταν σε άμεση επαφή με τον κλασικισμό και τις τέχνες, αφού ο πατέρας τους είχε ιδιαίτερη αδυναμία στην κλασική παιδεία. Τα περισσότερα έργα της ζωγράφου απεικόνιζαν εικόνες τις καθημερινότητας, αλλά και αρχιτεκτονικά στοιχεία, καθώς είχε ιδιαίτερη αδυναμία στις λεπτομέρειες των ανάγλυφων των ταβανιών, των παραθύρων και των πυλών, των αντικειμένων…
Ένα έργο της Αγλαΐας Παπά, 1904–1984
Φτάνω σε μία άλλη ιδιαίτερη ζωγράφο, την Κερκυραία Αγλαΐα Παπά. Η αυτοπροσωπογραφία της με μαγνητίζει. Δυναμισμός, ένταση, μυστήριο και ένα ελαφρύ παιχνίδισμα στα χείλη σε ένα θαμπό χρωματικά background που θυμίζει ονειρική παλέτα.
Μαθήτευσε αρχικά στους Μάρκο Ζαβιτσιάνο και Κωνσταντίνο Παρθένη, ενώ στη συνέχεια σπούδασε ζωγραφική και γλυπτική στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Μετά την Αθήνα, ταξίδεψε στην Τεργέστη, τη Βιέννη και το Μιλάνο για να συνεχίσει τις σπουδές στην τέχνη, ενώ εξερεύνησε επίσης τη χαρακτική και το θεωρητικό κομμάτι της τέχνης με σπουδές στην Ιστορία της Τέχνης. Γνώρισε ιδιαίτερη καταξίωση, συμμετέχοντας σε σημαντικές εκθέσεις παγκοσμίως (Μπιενάλε Βενετίας και Αλεξάδρειας, Διεθνής Έκθεση του Παρισιού, άλλες εκθέσεις σε Μόσχα, Στοκχόλμη, Νέα Υόρκη, Λονδίνο, Πράγα, Κάιρο…). Συμμετείχε στην Μεσοπολεμική καλλιτεχνική ομάδα “Ομάδα Τέχνης”, στην ομάδα “Στάθμη”, όπου έδρασε με άλλους σπουδαίους καλλιτέχνες της εποχής, ήταν μέλος του Καλλιτεχνικού Σωματείου Ελληνίδων και του Καλλιτεχνικού Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Ελλάδος. Ενώ ήταν επίσης καθηγήτρια ζωγραφικής και διακοσμητικής στη Σχολή του Αμαλιείου Ορφανοτροφείου.
Η θεματολογία της ποικίλει· από τοπία και εικόνες της καθημερινότητας μέχρι προσωπογραφίες. Από το ’60 και μετά ξεφεύγει από το ακαδημαϊκό, αφήνει τις μορφές ελεύθερες και αναδεικνύει ένα νέο πιο αφαιρετικό κομμάτι του ταλέντου της. Ένα άλλο έργο της που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι οι Μάνες της Κύπρου, όπου οι μορφές είναι περισσότερο αφαιρετικές, κυριαρχεί μονοχρωμία και έντονη αποτύπωση του συναισθήματος.
Τρία έργα της Βάσως Κατράκη, 1914-1988
Λατρεύω τη χαρακτική. Η μυστηριακή της φύση στο μυαλό μου ίσως συνδέεται με το γεγονός ότι είναι μάλλον η μία μορφή τέχνης που δεν έχω δοκιμάσει ποτέ. Εκπλήσσομαι όταν αντικρίζω τρία έργα της Βάσως Κατράκη στην ΕΠ, μεταξύ των οποίων και ένα από τα πολύ αγαπημένα μου, τα Τραπέζια. Δε θυμάμαι που το πρωτοσυνάντησα αυτό το έργο, αλλά θυμάμαι ότι μου είχε φανεί εξαιρετική η αποτύπωση των “δύο πλευρών”, φως και σκοτάδι.
Η Βάσω Κατράκη από το Αιτωλικό δεν ήταν μόνο σπουδαία χαράκτρια, μα και ζωγράφος. Με επιρροές από τους δασκάλους της στην ΑΣΚΤ, Κωνσταντίνο Παρθένη (ζωγραφική) και Γιάννη Κεφαλληνό (χαρακτική), διαμόρφωσε ένα δικό της μοναδικό ύφος και στυλ που κάνει τα έργα της να ξεχωρίζουν. Η χρήση του ψαμμίτη (αμμόλιθος), ενός υλικού που απαιτούσε ιδιαίτερη δεξιοτεχνία και λίγοι χαράκτες χρησιμοποιούσαν, της χάρισε διεθνή και ακόμη μεγαλύτερη αναγνώριση και καταξίωση.
Η δυναμική φύση της την οδήγησε μαζί με τον σύζυγό της Γιώργο Κατράκη στο ΕΑΜ, ενώ κατά τη Δικτατορία εξορίστηκε στη Γυάρο. Και εκείνη επίσης βραβεύθηκε στην Μπιενάλε Αλεξάνδρειας, αλλά και στην Μπιενάλε του Λουγκάνο. Στην Μπιενάλε Βενετίας το 1966 τής απονεμήθηκε το σημαντικό βραβείο λιθογραφίας Tamarint και το 1976 το βραβείο γραφικών τεχνών της Intergrafik (Ανατολική Γερμανία) για το έργο της. Μαζί με άλλους σπουδαίους χαράκτες ίδρυσε το 1987 το καλλιτεχνικό σωματείο “Ένωση Ελλήνων Χαρακτών”.
1982, και θα σου πω να ανατρέξεις σε αυτόν εδώ τον σύνδεσμο από το αρχείο της ΕΡΤ, όπου θα βρεις ένα εκπληκτικό ντοκιμαντέρ των Γιώργου και Ηρώς Σγουράκη αφιερωμένο στην εμβληματική αυτή γυναικεία μορφή. Κι αν βρεθείτε στο Αιτωλικό, κάντε μία στάση το “Κέντρο Χαρακτικών Τεχνών – Μουσείο Βάσως Κατράκη”.
Ένα έργο της Ειρήνης Τσελέπη, 1949
Τα κολλάζ είναι μία από τις τέχνες που πάντα με δυσκόλευε. Ίσως το γεγονός ότι τόσα πολλά διαφορετικά κομμάτια ενώνονται σε ένα να μου δημιουργούσε μία μορφή πανικού στο να κατανοήσω, στο να νιώσω το έργο. Παρατηρώντας το έργο της Ειρήνης Τσελέπη νιώθω ότι ξαφνικά όλες οι στιγμές της ζωής μου βγάζουν νόημα, ένα έργο που δεν μπορούσα να το δω παρά μόνο ως ένα ενιαίο σύνολο.
Μία ακόμη Ελληνίδα χαράκτρια που φιλοξενείται στην ΕΠ με ένα σύνθετο έργο της οξυγραφίας και κολλάζ. Σπουδάστρια της ΑΣΚΤ τη δεκαετία του ’70, η καλλιτέχνις μαθήτευσε σε σπουδαίους δασκάλους χαρακτική και σκηνογραφία. Πράγματι, στο έργο της αυτό οι άστατες φιγούρες παίρνουν τους ρόλους τους σε μία φανταστική σκηνή, ρόλους που δεν τους έχει ορίσει κανείς, καθώς αλλάζουν καθ’ ορισμό του παρατηρητή.
Έκανε σπουδές στην ιταλική φιλολογία και έπειτα στη Βιέννη στην Akademie der Bildende Künste. Σήμερα διδάσκει στην ΑΣΚΤ.
Ένα έργο της Βίκυς Τσαλαμάτα, 1948
Αυτό το τρίο έργων δεν εναρμονίζεται καθόλου αισθητικά στο βλέμμα μου. Όσο κι αν προσπαθώ να ξεχωρίσω τα έργα το ένα από το άλλο, είναι τόσο κοντά τοποθετημένα που άθελά τους χάνουν κάτι από τη μαγεία τους εμπλεκόμενα το ένα στις σκιές του άλλου. Προσπαθώ να εστιάσω στο πρώτο έργο, αυτό της Βίκυς Τσαλαμάτα. Παρατηρώ τις αρχιτεκτονικές λεπτομέρειες και σκέφτομαι τη δική μου Ουτοπική Πόλη πέρα από τη λιθογραφία της…
Η Αθηναία ζωγράφος και χαράκτρια Βίκυ Τσαλαματά ζωγραφική, χαρακτική και ψηφιδωτό στην Accademia di Belle Arti της Bologna και στη συνέχεια Ιστορία της Τέχνης στο Universita per Stranieri της Perugia. Έκανε επίσης σπουδές στο Slade School of Fine Arts του Λονδίνου και στο London College of Printing. Η επιστροφή της στην Ελλάδα έφερε και τη δημιουργία του δικού της Εργαστηρίου Χαρακτικής. Σήμερα διδάσκει στην ΑΣΚΤ.
Λουμπλιάνα, Χαϊδελβέργη, Βάρνα, Αλεξάνδρεια, Βελιγράδι, Ν. Δελχί, τα έργα της έχουν γνωρίσει διεθνή φήμη μέσα από εκθέσεις ομαδικές και ατομικές, ενώ της έχει απονεμηθεί βραβείο στην έκθεση Artitudes το 1989 στη Νέα Υόρκη και έπαινος για τη συμμετοχή της στην Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας το 1994.
9. Ένα έργο της Μαίρης Σχοινά, 1948
Μάλλον έχει αρχίσει να με ενοχλεί αυτή εδώ η τοποθέτηση… Στέκομαι στο έργο της Μαίρης Σχοινά και το φαντάζομαι μόνο του, σε ένα μεγάλο κάδρο σε έναν λευκό τοίχο με πολύ φως. Οι αντανακλάσεις του φωτός στα κύματα κάνουν το νερό να ζωντανεύει και, μάλλον, αρχίζω να ακούω τον ήχο της θάλασσας….
Από τις Σέρρες έφτασε στην Αθήνα για να σπουδάσει Χαρακτική στην ΑΣΚΤ, μετά στο Παρίσι στην Εcole Nationale Superieure des Βeaux Arts (Σχολή Καλών Τεχνών), και τέλος στη Νέα Υόρκη στο New York University. Τα έργα της έχουν ταξιδέψει σε όλον τον κόσμο, από την Κύπρο μέχρι την Ινδία και την Ιαπωνία, έχει τιμηθεί με το βραβείο ξυλογραφίας “Dr.Iwasaki”, ενώ φιλοξενούνται σε μόνιμες εκθέσεις σε διάφορους ακαδημαϊκούς χώρους και οργανισμούς, όπως στην Cabinet des Estampes Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισίου, την International Graphic Art Society στη Nέα Υόρκη, το Museum of Graphic Arts στο Κάιρο, και αλλού.
Ένα έργο της Τόνιας Νικολαΐδου-Δενδρινού, 1927-2011
Αυτό το έργο με προβληματίζει… Ποιές είναι όλες αυτές οι γυναικείες φιγούρες και γιατί “έφυγαν…” όπως αναφέρει ο τίτλος; Έρχονται στο μυαλό μου οι γυναικοκτονίες, ο όρος “γυναικοκτονία” και το γεγονός ότι ΑΚΟΜΗ διαπραγματευόμαστε την αναγκαία παρουσία του νομοθετικά όταν ολοένα και περισσότερες γυναίκες φεύγουν ακριβώς επειδή είναι γυναίκες. Σκέφτομαι ότι το μαύρο του φόντου ταιριάζει άψογα με τον θυμό μου.
Η Τόνια Νικολαΐδου-Δενδρινού απ’ την Ιθάκη, σπούδασε στην ΑΣΚΤ ζωγραφική στην Αθήνα πλάι στον Παρθένη και τον Αργυρό, και χαρακτική στον Κεφαλληνό. Ενώ ήταν επίσης μέλος της Διεθνούς Γυναικείας Μορφωτικής Ομοσπονδίας (FICF), της Ομάδας Κέντρου Χαρακτικής, του SMTG Κρακοβίας, και της Ένωσης Ελλήνων Χαρακτών. Είχε και εκείνη διακριθεί για το έργο της στην Ελλάδα και το εξωτερικό, είχε λάβει μέρος σε πολλές διεθνείς εκθέσεις όπως οι Biennale και Triennale Χαρακτικής και Σχεδίου, τιμήθηκε με βραβείο στην Biennale Αλεξανδρείας, στην Biennale Φρέντρικσταντ στη Νορβηγία, κ.α.
Ένα έργο της Χρύσας (Βαρδέα), 1933-2013
Ένα ζεστό κεραμυδί χρώμα με φέρνει πιο κοντά σε αυτό το έργο. Χαίρομαι όσο συνειδητοποιώ ότι ολοένα και περισσότερα έργα σε αυτόν τον όροφο (3ος) φέρουν γυναικεία υπογραφή. Αναρωτιέμαι αν τα “νέον” κανονικά θα έπρεπε να φωτίζονται, αν δεν είναι συνδεδεμένα, αν έχουν χαλάσει ή αν απλώς θα αρέσε σ’ εμένα πολύ να δω αυτό το γλυκό κακόκεφο κεραμιδί χρώμα να μετατρέπεται σε ένα φωτεινό πορτοκαλί…
Η γνωστή Χρύσα (Chryssa) ήταν η Ελληνοαμερικανίδα Χρύσα Βαρδέα, γλύπτρια και ζωγράφος. Το αλουμίνιο, ο γύψος και τα φώτα neon, που βλέπουμε και στα περισσότερα έργα της, ήταν από τα αγαπημένα της υλικά. Το ταλέντο της αναδείχθηκε μετά το πρώτο της ταξίδι στο Παρίσι. Λόγω οικονομικής δυσχέρειας, δεν μπορούσε παρά να σπουδάσει στην Αθήνα (όπου διέμενε) κοινωνική πρόνοια. Ένας Έλληνας κριτικός, όμως, την ανακάλυψε και έπεισε την οικόγενειά της να τη στείλουν στο Παρίσι, όπως και έγινε. Σπουδάζει στην Ακαδημία Γκραντ Σωμιέρ, μετά μετακομίζει στην Καλιφόρνια όπου σπουδάζει στη Σχολή Καλών Τεχνών στο Σαν Φρανσίσκο, και από το 1957 μένει μόνιμα πια στη Νέα Υόρκη, οπού και φτιάχνει και το εργαστήριό της. Περισσότερο από ποτέ τώρα θέλω να δω αυτό το έργο αναμμένο…
Μία μινιμαλίστρια στις αρχές της δεκαετίας του ’60… Σκέφτομαι ότι η Αμερική της ταιριάζει περισσότερο από τίποτα! Οι πόλεις και το βιομηχανικό τοπίο την εμπνέουν, της δίνουν τα εργαλεία για να μεγαλουργήσει. Έργα της εκτίθενται στο Μουσείο Γκούγκενχάιμ στη Νέα Υόρκη, στο Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης (MoMA), το Minneapolis’ Walker Art Center, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Μόντρεαλ, το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης στο Παρίσι, και σε πολλά ακόμη.
Με την επιστροφή της στην Αθήνα το 1992, δημιουργεί το εργαστήριό της στον Νέο Κόσμο. Στο Μέγαρο Μουσικής ίσως έχεις δει το έργο της Κλυταιμνήστρα (1967) και στον σταθμό Μετρό Ευαγγελισμός, το έργο της Mott Street (1983). (now you know!)
12. Ένα έργο της Έρσης Χατζηαργύρου, 1951
Αυτός ο θρόνος μού έχει πραγματικά κινήσει το ενδιαφέρον. Φαίνεται τόσο επιβλητικός, μα και τόσο επικίνδυνος όσο και εύθραυστος. Διαβάζω το ταμπελάκι μία ημεροηνία “17 Οκτωβρίου 1955 – 1 Φεβρουαρίου 2007″. Φαντάζομαι ότι όλα αυτά τα ανοξείδωτα πλέγματα, οι σίτες, το αγκαθωτό συρματόπλεγμα τα χρυσά και τα ασημένια σχήματα, είναι ίσως μία σχέδη ή μια ζωή. Ποια άραγε…
Η Έρσης Χατζηαργύρου γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε εικαστικά στο Παρίσι στην Ecole des Beaux-Arts και στην Ecole Nationale Superieure des Arts et Metiers. Έχει συμμετάσχει σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, στην Μπιενάλε Βενετίας, στην Μπιενάλε του Μπουένος Άιρες, στο Τορίνο, κ.α. Δε βρίσκω περισσότερες πληροφορίες για τη ζωή της, αναζητώ όμως άλλα έργα της στο ίντερνετ και βλέπω μία κοινή μορφή πλέξης στα γλυπτά της, υλικών, επιθυμιών, συναισθημάτων…
Ένα έργο της Άννας Μαρίας Τσάκαλη, 1959
Στο έργο της Άννας Μαρίας Τσάκαλη παρατηρώ πρώτα το κόκκινο στα πέταλα του λουλουδιού, μετά τη λεπτομέρεια στον σχεδιασμό των φύλλων των γύρω φυτών… Μαζί με το έργο της Ειρήνης Ηλιοπούλου τα δύο αυτά διπλανά έργα γεννούν μια όαση στον τρίτο όροφο της Εθνικής Πινακοθήκης. Διαβάζω περισσότερο για τη ζωγράφο…
Έχει γεννηθεί στον Πειραιά και μοιράζει πια τον χρόνο της σε Αθήνα και Παρίσι. Έχει σπουδάσει άλλωστε στην στην Σχολή Καλών Τεχνών στο Παρίσι πλάι στον Leonardo Cremonini (1983-1987). Αυτό που με χαροποιεί είναι ότι είναι και εικονογράφος (έχω ιδιαίτερη αδυναμία στην εικονογράφηση) των βιβλίων Η μόνη κληρονομιά (Γιώργος Ιωάννου, 1995) και Αθήνα, διαδρομές και στάσεις (συλλογικό, 1999). Δε με βοηθούν τα εξώφυλλα. Αναρωτιέμαι αν είναι ακόμη διαθέσιμα και αν θα μπορούσα να τα ξεφυλλίσω κάπου…
Ένα έργο της Ειρήνης Ηλιοπούλου, 1950
Στη φωτογραφία μου δεν αποτυπώνεται επάξια αυτό το δυνατό βαθύ ελεκτρίκ μπλε που έχει δημιουργήσει η Ειρήνη Ηλιοπούλου στον πίνακά της Ιστορίες μιας τσάντας. Αναρωτιέμαι πραγματικά για τον τίτλο αυτού του έργου… Κοιτώ λίγο πιο προσεκτικά και βλέπω μία τσάντα στη μέση του δάσους! Αναζητώ περισσότερα στο ίντερνετ και η φιγούρα της Ειρήνης Ηλιοπούλου που ποζάρει χαρούμενη δίπλα στους πίνακές της, ανάμεσα στα χρώματά της, μου χαρίζει ένα χαμόγελο.
Σπούδασε και αυτή στην ΑΣΚΤ στην Αθήνα, αλλά και στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού. Τα θέματα της ζωγραφικής της είναι κυρίως αφορμισμένα από τη φύση και έχουν έντονο το στοιχείο του λυρισμού.
Ένα έργο της Χρύσας Βεργή, 1959
Το έργο της Χρύσας Βεργή που φιλοξενείται στην ΕΠ είναι ένα ταξίδι από μόνο του. Αν σκεφτείς ότι δε θα μπορούσε να υπάρχει καλύτερος τίτλος για τη θάλασσα, για το νερό, από κάποιον που περιλαμβάνει τη λέξη “απαραίτητος”, τότε βρισκόμαστε μπροστά στην τέλεια σύνθεση. Στεναχωριέμαι κάπως που σε αυτήν την πλευρά του ορόφου οι φωτογραφίες μου αδικούν τόσο τα έργα των δημιουργών…
Στο site της αναζητώ το “προφίλ” της καλλιτέχνιδος όπου με υποδέχεται ένα εξαιρετικό πορτρέτο, μία αυτοπροσωπογραφία υποθέτω λάδι. Απόφοιτη της ΑΣΚΤ στην Αθήνα, η Χρύσα Βεργή ταξίδεψε επίσης για σπουδές στο Παρίσι στην Beaux-Arts ενώ έχει κάνει πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Θεματικοί κύκλοι της δουλειάς της έχουν παρουσιαστεί σε πολλές ατομικές εκθέσεις και έχει συμμετάσχει σε πολυάριθμες σημαντικές ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Όπως γράφει για το έργο της η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, “Η Χρύσα Βέργη είναι ζωγράφος της φύσης. Είναι παθιασμένη με τη φύση… Για να μεταδώσει την αίσθηση που την πλημμυρίζει, επινοεί τρόπους και τεχνικές που θα τη βοηθήσουν να συλλάβει και να μεταδώσει αργότερα στο θεατή του έργου της αυτή τη μυστική αίσθηση, τη μυστική ζωή.”
Ένα έργο της Μαρίας Φιλοπούλου, 1964
Φτάνοντας στο έργο Κολυμβητές κάτω από το νερό της αγαπημένης μου γυναίκας ζωγράφου Μαρίας Φιλοπούλου, συνειδητοποιώ ότι ίσως αυτός να ήταν ο λόγος που βρέθηκα σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη· να θαυμάσω από κοντά την τεχνοτροπία αυτής της σπουδαίας ζωγράφου, τα χρώματα, να παίξουν τα μάτια μου με τα νερά και να σκεφτώ για μια στιγμή ότι είμαι κι εγώ εκεί, ένα από τα ανάλαφρα κορμιά των λουόμενων… Πάνε χρόνια που γνώρισα το έργο της Φιλοπούλου και μέχρι σήμερα τα έργα της έχουν το μαγικό φίλτρο που μου μαλακώνει την ψυχή. Αναρωτιέμαι αν και η ίδια γνωρίζει τη μαγική αυτή ιδιότητα των έργων της. Σκέφτομαι πως τόσοι και τόσοι ζωγράφοι έφυγαν εγκλωβισμένοι στη δημιουργικότητά τους, στα βάσανά τους χωρίς να χαρούν από την απήχηση των έργων τους…
Την κέρδισε η Γαλλία. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισίου, ενώ τα έργα της έχουν ταξιδέψει από το Πεκίνο ως τη Νέα Υόρκη, σε όλες τις μεγάλες πρωτεύουσες του κόσμου. Εκπρόσωπος της σύγχρονης παραστατικής ζωγραφικής, φαίνεται να λατρεύει το υγρό στοιχείο, αφού το νερό κυριαρχεί στο έργο της, και έχει ένα εκπληκτικό ταλέντο να παρουσιάζει τον βυθό και την επιφάνεια της θάλασσας. Σκέφτομαι πόσο θα ήθελα να κάτσω απλώς εδώ και να κοιτάζω τους κολυμβητές να χορεύουν στο νερό. Εϊμαι σίγουρη ότι αν καθίσω λίγο ακόμηθα αρχίσουν σύντομα να κολυμπούν έξω από το κάδρο…
Ένα έργο της Μαριλίτσας Βλαχάκη, 1961
Άλλο ένα αγαπημένο έργο. Μία εξαιρετική δημιουργός, η Μαριλίτσα Βλαχάκη, με το έργο της Τοπίο που ζωγράφισε το 1996, κυριαρχεί στον χώρο. Δεν βλέπω κανένα άλλο έργο δίπλα, πίσω ή μπροστά. Το σκοτάδι της μαύρης γης με μαγνητίζει, ο γκρίζος ορίζοντας και το μικρό φωτεινό σημείο με το σπιτάκι στο κέντρο του πίνακα, φέρνουν τον Κάτω Κόσμο στην Εθνική Πινακοθήκη, φέρνουν έναν φόβο πηγαίο και πρώιμο, αλλά και μια ελπίδα αγνή σαν θείο βρέφος.
Η Αθηναία Μαριλίτσα Βλαχάκη σπούδασε στην ΑΣΚΤ στην Αθήνα, όπου και έμεινε. Χάρισε όλη της την προσοχή στην Ελλάδα, όπου έχει συμμετάσχει σε πολλές εκθέσεις στην Αθήνα και αλλού. Είναι εικονογράφος, ενώ επίσης εργάζεται και ως καθηγήτρια εικαστικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Εκτός από τις τοπιογραφίες, έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον οι φιγούρες της, τις οποίες ντύνει με ένα πέπλο νοσταλγίας και μελαγχολίας. Απομακρύνομαι απο το Τοπίο και φαντάζομαι μία ομαδική έκθεση της Μαριλίτσας Βλαχάκη και του Francis Bacon…
Ένα έργο της Ναυσικάς Παστρά, 1921-2011
Οι πρώτες σκέψεις που ήρθαν στο μυαλό μου αντικρίζοντας αυτό το έργο ήταν “τι σπουδαία γερή κατασκευή”, “φαίνεται σαν ένα project φυσικής για μεγάλους”… Διαβάζω τον τίτλο του έργου, Σχέσεις – Ρυθμοί αρ. 3. Γέλαω για το πόσο εύστοχες ήταν οι πρώτες μου σκέψεις. Σκέφτομαι πόσο κοντά στις θετικές επιστήμες μοιάζει αυτό το έργο… Λες και οι σχέσεις είναι πράγματι απλά μαθηματικά. Ξύλο και σίδερο. Πολύ θα ήθελα να πιάσω αυτά τα τσακισμένα σίδερα, πολύ φοβάμαι όμως ότι ακόμα κι αν μπορούσα να το κάνω θα ηλεκτριζόμουν… Ξανασκέφτομαι, λες και οι σχέσεις είναι πράγματι απλά μαθηματικά. Ξύλο και σίδερο και ρεύμα.
Από το Σάλτσμπουργκ, η Ναυσικά Παστρά, καταλήγει στη Σχολή Καλών Τεχνών της Βιέννης, κι από εκεί στο Παρίσι. Η γλυπτική την κέρδισε και μάλιστα ένα από τα πιο γνωστά της έργα, το Σύνεκτρον, έχει Δίπλωμα Ευρεσιτεχνίας από τη Γαλλία. Τα έργα της έχουν παρουσιαστεί σε όλη την Ευρώπη, ενώ κέρδισε βραβείο γλυπτικής στην Μπιενάλε της Αλεξάνδρειας.
Ένα έργο της Αφροδίτης Λίτη, 1953
Τι εντυπωσιακό σκαθάρι! Πάνω στο σκουρόχρωμο μωσαϊκό μοιάζει έτοιμο για να πετάξει, μοιάζει έτοιμο να σπάσει το τζάμι με τις μπρούτζινες κεραίες του και τα λεπτά μα δυνατά του πόδια και να πετάξει έξω, προς τον Λυκαβυττό. Και οι ψηφίδες μουράνο στη ράχη του να λαμπυρίζουν ώσπου να γίνονται ένα με τον ήλιο…
Η γλύπτρια Αφροδίτη Λίτη σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, αλλά και του Μιλάνο και του Λονδίνου στη συνέχεια. Όλα τα έργα της έχουν αφετηρία τη φύση. Με εργαλείο τα μάρμαρα, τις πέτρες, τον γύψο, τα μέταλλα, φέρνει έννοιες και μηνύματα σε φυσικές μορφές που ζωνταντεύουν. Στη σκέψη μιας γκαλερί, ενός μουσείου όπου θα μπορούσαμε να αγγίξουμε τα έργα ανατριχιάζω, νιώθω ότι η αφή θα είναι πάντα η πιο δυνατή αίσθηση…
Ένα έργο της Ειρήνης Απέργη, 1921-1994
Σα σκοινιά δεμένα το ένα με το άλλο, πλεγμένα υφάσματα σε ένα δοκάρι, κάποια κάθετα και κάποια οριζόντια φαίνεται σαν να συγκρατούν τα υπόλοιπα. Μνήμες.
Δεν μπόρεσα να βρω καμία βασική πληροφορία για τη ζωή της Ειρήνης Απέργη. Βρήκα όμως πληροφορίες για μια παλιά έκθεση αφιερωμένη στο έργο της από το 1995 στη MEDUSA Art Gallery. Βλέποντας τα έργα που εκτίθενται με συγκλονίζει το σύνολο των μνήμεων. Είναι τόσο όμορφο το θέαμα. Θα ήθελα όσο τίποτα να βρίσκομαι σε αυτήν την αίθουσα… Το έργο της, ανάμεσα στα υπόλοια έργα της ίδιας σειράς, αλλάζει εντελώς μορφή, φωτίζεται. Όλα μαζί ένας στρατός από Μνήμες! Όπως διαβάζω στην περιγραφή της έκθεσης, “ο τίτλος που σκόπευε να δώσει η Ειρήνη Απέργη στο σύνολο αυτό και που θα ήταν “Μνήμες” όπως είχε γράψει η ίδια σε μια διαφάνεια που είχε στείλει λίγο πριν πεθάνει στον συγγραφέα αυτών των παρατηρήσεων. Μνήμες από τα ίδια τα προβλήματά της, τα ίδια τα δεσμά της στη ζωή και τις ίδιες τις δυσκολίες της στην τέχνη.”
Ένα έργο της Μπίας Νταβού, 1932-1996
Το κίτρινο με μαγνητίζει. Ένας χώρος μικρότερος από το μισό του πίνακα έχει αφιερωθεί στο λευκό και αυτό όχι ατόφιο, οι γραμμές που διαχωρίζουν τον κορμό του. Κάπου-κάπου το μαύρο δίνει τόπο στο κόκκινο να ανασάνει.
Γεννημένη στην Αθήνα του ’30, η Μπίας Νταβού, σπούδασε ζωγραφική στο εργαστήριο του Κώστα Ηλιάδη, και στην πορεία έλαβε μέρος σε πολλές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Παρίσι, Αλεξάνδρεια, Σάο Πάολο, Πολωνίας, Ισραήλ, Ουγγαρίας, ΗΠΑ… Από τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό στην αρχή της καριέρας της, αργότερα στράφηκε προς τις τρισδιάστατες δημιουργίες από πλέξιγκλας.
Ένα έργο της Όπυς Ζούνη, 1941-2008
Καλλιόπη Σαρπάκη. Έγινε γνωστή με το ψευδώνυμο Όπυ Ζούνη. Με καταγωγή από Κρήτη και Σαντορίνη, γεννήθηκε στο Κάιρο και αργότερα μετακόμισε στην Αθήνα, όπου σπούδασε στην ΑΣΚΤ. Στις σπουδές της συγκαταλέγονται ζωγραφική, φωτογραφία, κεραμική, διακόσμηση και σκηνογραφία. Την πρώτη της ατομική έκθεση στο Κάιρο ακολούθησαν δεκάδες άλλες ατομικές εκθέσεις και εκατοντάδες συμμετοχές σε ομαδικές εκθέσεις. Με αφορμή την έκθεσή της με τίτλο Το παρόν και η πρόσφατη εικοσαετία το 2006-7 είπε, “Το στήσιμο μιας έκθεσης είναι ένα γλέντι.”
Βλέποντας το έργο της Ζούνη, Χώρος ενός επιπέδου. Αναφορά στον ντε Κίρικο ΙΙ, παρατηρώ τις γραμμές να υψώνονται ως το ταβάνι, οι γραμμές που τέμνονται συνεχίζουν, δε σταματούν την πορεία τους για τίποτα, φτάνουν στο ταβάνι, το τρυπούν και συνεχίζουν… και συνεχίζουν… και συνεχίζουν…
Ένα έργο της Νίκης Καναγκίνη, 1933-2008
Φασαρία. Μικρά και μεγάλα Τ συνομιλούν σε έναν διάλογο που γίνεται ολοένα και πιο φασαριόζικος. Το γκρι φόντο μού θυμίζει πόλη. Σιγά-σιγά τα σχήματα στο Χειρόγραφο της εξπρεσιονίστριας Νίκης Καναγκίνη αρχίζουν να κινούνται και ο ήχος ολοένα και μεγαλώνει μέχρι που δεν ακούγεται τίποτα άλλο στην ΕΠ παρά μόνο ο πίνακάς της…
Η Καναγκίνη γεννήθηκε στην Αλεξανδρούπολη, αλλά σπούδασε στη Λωζάνη και στις Σχολές Καλών Τεχνών της Αθήνας και του Λονδίνου. Υπήρξε καθηγήτρια διάφορων σχολών (Βακαλό, ΑΣΚΤ, κ.ά.), και είχε συμμετάσχει σε πολλές εκθέσεις. Η πρώτη της ατομική έκθεση έλαβε χώρο το 1973. Διαβάζοντας τον τίτλο “Νεκρή φύση απ’ το χώρο της εκκολαπτόμενης καταναλωτικής κοινωνίας”, σκέφτομαι ότι σε αυτές τις λέξεις παρουσιάζεται ουσιαστικά ένα μεγάλο μέρος της θεματικής που την απασχόλησε εξ αρχής και συνέχισε να την απασχολεί στην πορεία της καριέρα της· η κοινωνία, το φύλο, η ταυτότητα… Πριν πεθάνει, το 2008, είχε η ίδια σχεδιάσει την έκθεσή Εν οίκω, που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και αξίζει να αναζητήσετε υλικό στο διαδίκτυο.
Ένα έργο της Μαριάννας Στραπατσάκη, 1947
Φτάνω μπροστά στο έργο της Μαριάννας Στραπατσάκη. Είναι τόσο… σύγχρονο! Αυτό το τετράπτυχο αλουμινίου κορνιζαρισμένο σε γυαλί μού δίνει την αίσθηση μιας μοντέρνας κατοικίας σε κάποια μητροπολιτική πρωτεύουσα. Το φαντάζομαι να κοσμεί έναν λευκό τοίχο και το φως από την πελώρια τζαμαρία απέναντι να πέφτει φωτίζοντας κάθε πτυχή του έργου, να παίζει με τις αντανακλάσεις και τις γραμμές σαν ερωτευμένο ζευγάρι…
Η Μαριάννα Στραπατσάκη είναι Αθηναία καλλιτέχνις. Σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού σχέδιο και ζωγραφική, αλλά και στην Αθήνα διακόσμηση. Παρίσι, Βερολίνο, Ρωσία, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κέρκυρα… Από όλα όσα διαβάζω στο βιογραφικό της μου τραβά την προσοχή μία βίντεο-εγκατάσταση με τίτλο Τα Φαντάσματα της Μεσογείου ή Οι Αντικατοπτρισμοί του Παρελθόντος από το 2014 στο Τζαμί Καρά Μουσά Πασά στο Ρέθυμνο. Σκέφτομαι πόσο μεγαλοπρεπή έργα έχει δημιουργήσει και αυτό το μικρό κομμάτι που της έχει αφιερωθεί εδώ…
Ένα έργο της Χριστίνας Ζέρβου, 1936-1988
Δεν μπορώ να ξεχωρίσω τι βλέπω ακριβώς σε αυτό το έργο… Ένα ραντάρ ίσως, κάποια ηχητικά αποσπάσματα, και αυτό το κόκκινο που με μαγνητίζει. Διαβάζω τον τίτλο Παλμικές Χαράξεις στο έργο της Χριστίνας Ζέρβου και συνειδητοποιώ ότι δεν έχω πέσει και τόσο έξω.
Η ζωγράφος, γλύπτρια και χαράκτρια γεννήθηκε στην Αθήνα. Από τη γαλλική φιλολογία που σπούδασε στο Παρίσι επέστρεψε στην Αθήνα, όπου διδάχθηκε ζωγραφική από τους Δημήτριο Γιαννουκάκη και Μπία Ντάβου. Εργάστηκε στο Βερολίνο για χρόνια, ενώ παρουσίασε το έργο της σε πολλές εκθέσεις σε όλον τον κόσμο. Το, επίσης μέρος των Παλμικών Χαράξεων, Παλμικές Χαράξεις/Δίπτυχο είναι ένα έργο που μπορείτε να δείτε online και έχει ενδιαφέρον.
Πάνω στην αναζήτησή μου για την καλλιτέχνιδα, πέφτω κατά τύχη πάνω σε αυτό το βίντεο από μία έκθεσή της από το 1972. Ευλογώ την τεχνολογία και τη δυνατότητα -έστω κι έτσι, θολά και ασπρόμαυρα- να βλέπουμε σκηνές που δε θα μπορούσαμε σε κάμια περίπτωση να έχουμε ζήσει.
Ένα έργο της Νανάς Ησαΐα, 1934-2003
Εγώ και ο κονστρουκτιβισμός, όχι καλοί φίλοι. Όμως, κοίτα να δεις, η αγάπη μου για την αρχιτεκτονική που έχει μεγαλώσει τα τελευταία χρόνια και η αδυναμία μου στο να θέλω να τετραγωνίσω τα πάντα κατά βάθος, με φέρνουν πολύ πιο δεκτική μπροστά στο έργο της Νανάς Ησαΐα. Ξύλο και χρώμα. Ανάγλυφα σχήματα. Θέλω τόσο πολύ να αγγίξω τις γραμμές, να κατευθυνθώ με κλειστά μάτια και μόνο με την αφή όπου με οδηγούν τα σχήματα και οι μορφές…
Τη γνώριζα ως ποιήτρια, όχι όμως και ως εικαστικό. Με καθηγητή των Παναγιώτη Τέτση, άφησε πίσω τη Σχολή Γραμματέων που είχε σπουδάσει στο Λονδίνο και ασχολήθηκε με την τέχνη. Η πρώτη της ατομική έκθεση έγινε στην γκαλερί ΩΡΑ το 1974. Το ποιητικό της έργο έχει μεταφραστεί σε διάφορες γλώσσες (αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, κ.ά.) και αξίζει να αναζητήσετε κάποια από τις συλλογές της. Η ποίησή της, όπως και η ζωγραφική της, πραγματεύεται την ύπαρξη και τη φθορά…
«Συχνά λέω ὃτι πρέπει
νά κάνω αὐτό ᾒ ἐκεῖνο
κι ἐγώ τό ἔχω κάνει
ἀκριβῶς πρίν ἀπό λίγο.
Μά ποῦ ἢμουν λοιπόν λέω.
Σέ αὐτό τό βαθμό ἀπουσιάζω
ἀπό τόν ἑαυτό μου;
Πῶς ὃταν πρέπει νά σβήσω το φῶς
τό φῶς ἔχει ἢδη σβηστεῖ.
Καί ὃταν πρέπει νά σέ ξεχάσω
ἐσύ ἔχεις ἢδη ξεχαστεῖ.
Κι ἐνῶ τό γράμμα πού θέλω νά γράψω
ἔχει ἢδη γραφεῖ πρίν ἀπό ἕνα χρόνο;
Ἀπό κάποιον ἂλλο βέβαια.
Νεκρό πού ἀντιγράφει τόν ἑαυτό μου.
Θά ὑπάρχει ἲσως μιά κενή φάση στή ζωή.
Σάν ἀνύπαρκτη φράση».
Ένα έργο της Ρένας Παπασπύρου, 1938
Φτάνω στο τελευταίο γυναικείο έργο της Εθνικής Πινακοθήκης. Δεν μπορώ να μη φέρω στο μυαλό μου έναν από τους αγαπημένους μου ζωγράφους, τον Mark Rothko… Ίσως αυτό το ζεστό πορτοκολί ή το πάντρεμα των χρωμάτων με αυτόν τον τρόπο… Διαβάζω στο ταμπελάκι ότι εδώ πρόκειται για κάτι πολύ πιο περίπλοκο από ζωγραφική, “Αποτοιχισμένη επιφάνεια, φύλλο ανοδιωμένου αλουμινίου, επέμβαση με μολύβι”. Η Ρένα Παπασπύρου έχει ονομάσει το έργο της Επεισόδια στην ύλη.
Ανοίγω την προσωπική της σελίδα και βρίσκω μία ολόκληρη σειρά με αυτόν τον τίτλο, Επεισόδια στην ύλη, έργα της από το 1974 έως το 1981. Από την ΑΣΚΤ στην Αθήνα, στη Σχολή Καλών Τεχνών του Παρισιού. Καθηγήτρια στην ΑΣΚΤ με εκθέσεις των έργων της σε Ελλάδα, Παρίσι, Βρυξέλλες, Κύπρο… Μία φωτογραφία με εκείνη γονατιστή να εργάζεται, να μετράει, να δημιουργεί, με συγκλονίζει. Συλλογίζομαι πως η τέχνη έχει κάτι το ιερό, το εκστατικό. Ίσως και να πρέπει τελικά γονατιστός να ικετέψεις την Τέχνη για να σε δεχθεί στο ιερατείο της.
Στο τέλος, κατεβαίνουμε ξανά στους δύο προηγούμενους ορόφους. Απλώς περνώ χαζεύοντας όλα τα έργα που εκτίθενται. Σκέφτομαι πόσο μαγική είναι αυτή η ιδιότητα της Τέχνης να κάνει δύο ανθρώπους να νιώθουν ο καθένας κάτι μοναδικό, ξεχωριστό ακόμα κι αν κοιτάζουν το ίδιο έργο…
* * *
Γιατί αλήθεια οι γυναίκες, ακόμα και στο έτος 2021, μπαίνουν ευκολότερα στα μουσεία ως μοντέλα και όχι ως δημιουργοί;
Σκέφτομαι ότι ίσως οι συλλέκτες δεν επένδυσαν ποτέ αρκετά σε γυναίκες δημιουργούς, ίσως οι επιμελητές να μην έχουν αρκετά ανοιχτά μυαλά ώστε να εμπλουτίσουν τις συλλογές τους με γυναικεία έργα, ίσως πολλά έργα να φέρουν ονόματα ανδρών ενώ στην πραγματικότητα είναι δημιουργήματα γυναικών, ίσως το κοινό να είναι ακόμα τόσο “δειλό” στο να δεχθεί τα Μεγάλα ονόματα να είναι θηλυκά, ίσως και οι ίδιες οι γυναίκες από ανασφάλεια να κρατούσαν πάντα τη δουλειά τους μακριά από τα δημόσια βλέμματα, ίσως πάλι να πρέπει απλώς να σταματήσω να προσπαθώ να βρω τα γιατί και να πιέσω τον εαυτό μου να κάνει ό,τι μπορεί για να βοηθήσει να αλλάξει η καταστάση σήμερα προς το καλύτερο.
Εύχομαι πραγματικά κάποιο έργο να μου ξέφυγε. Να μην είδα καλά με την άτιμη τη μυωπία μου ή να με συνεπήρε μία από τις κουβέντες που έκανα στον 3ο όροφο (τον αγαπημένο μου) και να είναι παραπάνω τα έργα γυναικών. Αν είναι όντως έτσι, θα περιμένω με χαρά να μου πείτε ποιο παρέλειψα -αν και σκοπεύω να κάνω μία ακόμη επίσκεψη, ελπίζοντας ότι ίσως στο μέλλον τοποθετηθούν καθίσματα στον χώρο. Και τι δε θα έδινα να κάτσω για λίγη ώρα μπροστά στο έργο της Μαρίας Φιλοπούλου ή να βυθιστώ στον μαύρο ορίζοντα του Τοπίου της Μαριλίτσας Βλαχάκη…
Κάθε φορά που βρίσκομαι σε έναν εκθεσιακό χώρο, κάθε φορά που διαβάσω ένα art-review, ένα αφιέρωμα στη ζωγραφική, τη γλυπτική, την ιστορία της τέχνης, οι Guerrilla Girls έρχονται στον νου μου. Μου δίνουν δύναμη, με θυμώνουν, με ενθαρρύνουν ως δημοσιογράφο να δω πέρα από το προφανές, να αναζητήσω τη Γυναίκα μέσα στην Τέχνη. Η ανάδυση και η ανάδειξη ξεχασμένων καλλιτέχνιδων των περασμένων αιώνων, ταλαντούχων γυναικών δημιουργών που δε χαίρουν της αναγνώρισης που θα έπρεπε, κατάλαβα, ότι είναι ένας από τους λόγους που έλκομαι συνεχώς από νέες εκθέσεις. Είναι μάλλον αυτός ο βασικός λόγος που επισκέπτομαι πολλές φορές μουσεία και γκαλερί. Και εύχομαι σύντομα να επιτύχουμε πλέον μία πραγματικά ισότιμη καταξίωση στον χώρο της τέχνης.
Ίσως τελικά να αυτο-ανακηρύχθηκα ένα Guerilla Girl στην Ελλάδα. Βλέποντας τα άρθρα μου για τη “Γυναίκα στην Τέχνη” να αναπαράγονται από άλλα πολύ γνωστά site, σκέφτομαι ότι ίσως, αλήθεια, και αυτό να είναι ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματά μου στη δημοσιογραφική μου πορεία μέχρι σήμερα και είμαι τόσο μα τόσο χαρούμενη με αυτό!
