Η ψυχανάλυση και το σινεμά γεννήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα με αποτέλεσμα να μοιράζονται ένα κοινό ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο. Πολλές από τις θεωρίες του Σίγκμουντ Φρόυντ αξιοποιήθηκαν από σκηνοθέτες σε όλο τον κόσμο, και πολλές ταινίες μπορούν να ιδωθούν υπό το πρίσμα της ψυχανάλυσης, ανεξάρτητα από το αν οι δημιουργοί τους είχαν υπόψη τους τις εν λόγω θεωρίες.
Έτσι, η ερμηνεία των ονείρων, το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα και το φροϋδικό ασυνείδητο έχουν την τιμητική τους τόσο στην ποπ κουλτούρα όσο και σε κλασικές ταινίες σπουδαίων σκηνοθετών.
- The Lion King, Roger Allers, Rob Minkoff ~ 1994
Η διαίρεση του ψυχικού οργάνου έχει αξιοποιηθεί ουκ ολίγες φορές από την έβδομη τέχνη. Κατά τον Φρόυντ, το Αυτό, το Εγώ και το Υπερεγώ αποτελούν τα τρία συστατικά της ψυχής. Λειτουργώντας σύμφωνα με την «αρχή της ευχαρίστησης», το Αυτό, δεν ενδιαφέρεται για τις συνέπειες των πράξεών του κι έχει ως μοναδικό στόχο να ικανοποιήσει τα επιθετικά και σεξουαλικά του ένστικτα. Το Εγώ λειτουργεί σύμφωνα με την «αρχή της πραγματικότητας» και προσπαθεί να εκτιμήσει τις καταστάσεις και να βρει λύσεις στα διάφορα προβλήματα, ενώ το Υπερεγώ περιλαμβάνει τις αξίες, τους ηθικούς κανόνες και τις κοινωνικά αποδεκτές συμπεριφορές.
Στη δημοφιλέστατη ταινία κινουμένων σχεδίων «Ο βασιλιάς των λιονταριών», το Αυτό εκπροσωπείται από τον Σκαρ, ένα λιοντάρι που δε διστάζει να σκοτώσει τον αδερφό του, Μουφάσα, και ν’ αποπειραθεί να δολοφονήσει τον ανιψιό του, Σίμπα, στην προσπάθειά του ν’ ανέβει στον θρόνο και να γίνει βασιλιάς. Ο Σίμπα, αντιστοίχως, συμβολίζει το Εγώ: κατά τον Φρόυντ, το Εγώ προσπαθεί να υποτάξει το Αυτό κι έτσι το νεαρό λιοντάρι προσπαθεί να εκδικηθεί τον θείο του για τον θάνατο του πατέρα του. Το Εγώ, ωστόσο, δεν παίρνει πάντα ορθές αποφάσεις, γι’ αυτό και χρειάζεται το Υπερεγώ ούτως ώστε να μάθει πώς πρέπει να συμπεριφερθεί. Στην εν λόγω ταινία το Υπερεγώ αντιπροσωπεύεται από τον Ραφίκι, έναν γερο – μανδρίλο που υπενθυμίζει στον Σίμπα τις υποχρεώσεις του και τον πείθει ν’ αναλάβει τις ευθύνες του, έτσι ώστε να πάρει εκδίκηση για τον θάνατο του πατέρα του και να σώσει τα ζώα της ζούγκλας από την τυραννία του Σκαρ.
- Spider – Man, Sam Raimi ~ 2002
Το Οιδιπόδειο σύμπλεγμα αποτελεί τη δημοφιλέστερη ίσως ψυχαναλυτική θεωρία. Σύμφωνα με τον Φρόυντ, όταν το αγόρι είναι μεταξύ τριών και έξι ετών αναπτύσσει ερωτικά συναισθήματα για τη μητέρα του και ζηλεύει τον πατέρα του, ευχόμενο ενδόμυχα τον θάνατό του. Ο Οιδιπόδειος κύκλος ολοκληρώνεται όταν το αγόρι καταφέρνει να συμφιλιωθεί με τον πατέρα του και να ταυτιστεί μαζί του.
Πρωταγωνιστής της ταινίας «Spider – Man» είναι ο Πήτερ Πάρκερ, ένας απομονωμένος νεαρός που δέχεται bullying από τους συμμαθητές του κι είναι κρυφά ερωτευμένος με τη συμμαθήτριά του, Μέρι Τζέιν. Όταν ο Πήτερ αποκτά ειδικές δυνάμεις κρύβει την αληθινή του ταυτότητα και γίνεται γνωστός ως Σπάιντερμαν, καταφέρνοντας να σώσει τη Μέρι Τζέιν και να φιληθεί μαζί της. Ωστόσο, δεν μπορεί να γίνει δική του, αφού η όμορφη κοπέλα έχει γοητευτεί από την περσόνα του Πήτερ και όχι από τον ίδιο. Ο ευαίσθητος νεαρός συμβολίζει, επομένως, το παιδί που έχει ερωτευτεί τη μητέρα του, δηλαδή τη Μέρι Τζέιν, και ο Σπάιντερμαν τον πατέρα του που μπορεί να κάνει έρωτα μαζί της. Στο τέλος της ταινίας η όμορφη κοπέλα εκμυστηρεύεται στον Πήτερ πως είναι ερωτευμένη μαζί του, αλλά εκείνος απορρίπτει τον έρωτά της, πιστεύοντας πως οι εχθροί του Σπάιντερμαν θα της κάνουν κακό αν ανακαλύψουν την πραγματική του ταυτότητα. Με άλλα λόγια, ο Πήτερ νικάει τα συναισθήματά του για τη μητέρα του και ταυτίζεται με τον πατέρα του, αποδεχόμενος τη ζωή του ως Σπάιντερμαν.
- King Kong, Merian C. Cooper, Ernest B. Schoedsack ~ 1933
Στο βαθιά απαισιόδοξο έργο του «Ο πολιτισμός πηγή δυσφορίας» (1930), ο πατέρας της ψυχανάλυσης υποστηρίζει πως στην προσπάθειά του να διατηρήσει τη συνοχή της κοινωνίας και να εξασφαλίσει την ασφάλεια των πολιτών, ο πολιτισμός επιβάλλει νόμους και ποινές που καταπιέζουν τις σεξουαλικές κι επιθετικές ενορμήσεις των ανθρώπων, στερώντας τους την ευτυχία. Με άλλα λόγια, οι κανόνες και οι νόμοι, παρότι αναγκαίοι, βάζουν δεσμά στις πραγματικές μας ανάγκες, έχοντας αναγάγει τη μονογαμία και τον ετεροφυλοφιλικό έρωτα ως τις μοναδικές ενδεδειγμένες σεξουαλικές συμπεριφορές.
Μόλις τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία του εν λόγω βιβλίου προβλήθηκε στις αίθουσες η ταινία «King Kong», που εκτυλίσσεται σ’ ένα φανταστικό νησί του Ειρηνικού Ωκεανού όπου συνυπάρχουν (;) ιθαγενείς, δεινόσαυροι κι ένας υπερφυσικός γορίλλας.
Η αναρχία και η βία βασιλεύουν στο νησί Σκαλ, εκπροσωπώντας τα αρχέγονα και επιθετικά μας ένστικτα, ενώ ο ίδιος ο Κονγκ, που αφενός κρατάει αιχμάλωτη την όμορφη ηθοποιό Αν Ντάροου αφετέρου την προστατεύει από τους δεινοσαύρους που της επιτίθενται, αποτελεί ένα σύμβολο υπερ – αρρενωπότητας και αχαλίνωτης σεξουαλικής επιθυμίας. Εν τέλει το κινηματογραφικό συνεργείο που συνοδεύει την Αν αιχμαλωτίζει τον υπερφυσικό γορίλλα και τον μεταφέρει στη Νέα Υόρκη, παρουσιάζοντάς τον σ’ ένα θέατρο. Ο πολιτισμός καταφέρνει, επομένως, να υποτάξει την άγρια φύση, βάζοντας στον εκπρόσωπό της αληθινά δεσμά. Όταν ο Κονγκ καταφέρει να δραπετεύσει θα θεωρηθεί απειλή για την πόλη και θα βρει τον θάνατο, επιβεβαιώνοντας τη θεωρία του Φρόυντ, βάσει της οποίας ο πολιτισμός καταπνίγει τα επιθετικά μας ένστικτα στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει την προστασία μας.
- Eyes Wide Shut, Stanley Kubrick ~ 1999
Μία από τις θεωρίες που καθόρισαν τον δυτικό τρόπο σκέψης είναι η θεωρία του Φρόυντ για το ασυνείδητο. Αμφισβητώντας τις επικρατούσες αντιλήψεις της εποχής του, ο πρωτοπόρος ψυχαναλυτής υποστήριξε πως πολύ συχνά είτε φοβόμαστε είτε δεν εγκρίνουμε τις επιθυμίες μας, τις σκέψεις μας και τις ενδοψυχικές μας συγκρούσεις, με αποτέλεσμα να τις λογοκρίνουμε και να τις απωθούμε βαθιά στο ασυνείδητο. Το ασυνείδητο μπορεί να περιλαμβάνει, επίσης, τραυματικά γεγονότα, φοβίες και φαντασιώσεις.
Με την εξομολόγηση μιας φαντασίωσης ξεκινάει κι η ταινία «Μάτια ερμητικά κλειστά». Ο Μπιλ και η Άλις Χάρτφορντ φαντάζουν το τέλειο ζευγάρι, όταν όμως η Άλις εκμυστηρεύεται στο σύζυγό της μία ερωτική της φαντασίωση, εκείνος μένει εμβρόντητος και φεύγει από το σπίτι. Στην περιπλάνησή του θα συναντήσει μία πόρνη, θα παρακολουθήσει τις ερωτικές περιπτύξεις μιας έφηβης με δύο Ιάπωνες και θα γίνει μάρτυρας σατανιστικών οργίων. Στην ύστατη δημιουργία του ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ συγχέει τη φαντασία με την πραγματικότητα και τους εφιάλτες με τους πραγματικούς κινδύνους, χωρίς να καθιστά σαφές αν ορισμένες σκηνές του είναι ονειρικές. Η σκοτεινή Οδύσσεια του Μπιλ αποτελεί, λοιπόν, μια περιπλάνηση στο ασυνείδητο, όπου τα βιώματα αναμιγνύονται με τους παράλογους φόβους και όλες οι μη αποδεκτές σεξουαλικές ενορμήσεις είναι ολοζώντανες.
- Spellbound, Alfred Hitchcock ~ 1945
Για το Φρόυντ, τα όνειρα είναι η βασιλική οδός για το ασυνείδητο. Κάνοντας διάκριση ανάμεσα στο έκδηλο και το λανθάνον περιεχόμενο του ονείρου, υποστήριξε πως το μεν πρώτο είναι αυτό που φαίνεται να συμβαίνει, το δε δεύτερο αυτό που πραγματικά συμβαίνει, το νόημα του οποίου πρέπει ν’ αντιληφθεί ο ψυχαναλυτής.
Ο πρωτοπόρος σκηνοθέτης Άλφρεντ Χίτσκοκ είχε καταγοητευτεί από τις ψυχαναλυτικές θεωρίες, αξιοποιώντας τες κατά κόρον στις ταινίες του είτε άμεσα, όπως στη «Marnie» (1964), όπου ολόκληρη η ιστορία στηρίζεται πάνω στην ψυχαναλυτική θεραπεία, είτε έμμεσα, όπως στο «Lady Vanishes» (1938), όπου ονόμασε την κεντρική ηρωίδα του Φρόυ, κάνοντας ένα λογοπαίγνιο πάνω στο όνομα του Φρόυντ. Στη «Νύχτα αγωνίας», όπως είναι ο ελληνικός τίτλος της ταινίας, η γιατρός Κόνστανς Πέτερσον συνδέεται φιλικά με τον διευθυντή του ψυχιατρικού νοσοκομείου όπου εργάζεται, μέχρι που ανακαλύπτει πως ο άντρας που έχει ερωτευθεί δεν είναι ο γιατρός Έντουαρντς, αλλά ένας ασθενής του. Ο Τζον Μπάλανταϊν, όπως είναι το πραγματικό του όνομα, της εκμυστηρεύεται πως ίσως είχε δολοφονήσει τον πραγματικό ιατρό όταν βρισκόταν σε κατάσταση αμνησίας, κι εκείνη προσπαθεί ν’ ανακαλύψει τι πραγματικά έχει συμβεί, αναλύοντας τα όνειρά του. Οι εντυπωσιακές σκηνές του ονείρου σχεδιάστηκαν από τον Σαλβαδόρ Νταλί, γεγονός που αποτελεί έναν ακόμη λόγο που το «Spellbound» είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες και πιο σπουδαίες ταινίες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου. Άξιο αναφοράς είναι επίσης το ότι στη συγκεκριμένη ταινία ο Χίτσκοκ δεν αξιοποίησε μονάχα τις θεωρίες του Φρόυντ, αλλά στηρίχτηκε σε μία από τις τεχνικές του.
Οι εντυπωσιακές σκηνές του ονείρου σχεδιάστηκαν από τον Σαλβαδόρ Νταλί, γεγονός που αποτελεί έναν ακόμη λόγο που το «Spellbound» είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες και πιο σπουδαίες ταινίες στην ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου.
Κείμενο: Δημήτρης Βαγενάς
