Βρίσκομαι ξανά στη Μάνη. Στην εκπνοή ενός ακόμη δύσκολου χρόνου, αποφάσισα να επιστρέψω στο μοναδικό μέρος που γαλήνεψε την ψυχή μου φέτος, ενώ συνάμα μου χάρισε μία δόση απέραντης ελευθερίας. “Ο αέρας της Μάνης έχει κάτι ‘επαναστατικό'”, σκέφτομαι όταν ξαναπερπατώ στα σοκάκια του γραφικού χωριού που μένουμε. Ο χειμώνας κάνει τα Ρίγκλια να φαίνονται ακόμη πιο αγέροχα, όπως και όλον τον Τόπο -σα να διεκδικεί τη χαμένη του αγριότητα και τον δυναμισμό, που απαλύνθηκαν για χάρη του τουρισμού το καλοκαίρι.
Πήρα μαζί μόνο ένα βιβλίο. Ένα μικρό βιβλίο μόλις 56 σελίδων θα ήταν η συντροφιά μου σε αυτό το ταξίδι. Πολλές φορές σκέφτομαι ότι έχω διαβάσει τόσο πολύ που πια επιβραδύνω επίτηδες την αναγνωστική μου ικανότητα. Στέκομαι μια και δυο φορές περισσότερο στην κάθε σελίδα, δίνω σημασία αλήθεια πιο πολλή στις λέξεις. Τους δίνω χρόνο να αναπτύξουν τα μηνύματά τους μέσα μου και χώρο να απλωθούν και να κυριαρχήσουν στο μυαλό μου.
Έχω φτάσει πια σ’ αυτόν τον ιερό τόπο και εδώ, στο μπαλκονάκι που λίγο κόβει ο αέρας, με τον Ταΰγετο να απλώνεται εμπρός μου, τις ελιές να μοσχοβολάνε λάδι από το πρόσφατο λιομάζωμα και δεξιά να ακούγεται η ανταριασμένη θάλασσα του Πανταζή μέχρι πάνω σε μας στον λόφο, εδώ έπιασα και παρατήρησα πρώτη φορά ουσιαστικά αυτήν την εκλεκτή έκδοση που ήρθε από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς και την Κάπα Εκδοτική.
Διαβάζω με παύσεις, σχεδόν συλλαβιστά, τον τίτλο, “Φιλική Εταιρεία…. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση”. Η υφή του χαρτιού του εξωφύλλου είναι τόσο ελκυστική… Από το πρώτο κιόλας ξεφύλλισμα, όταν πρωτοπήρα το βιβλίο στα χέρια μου, είχα παρατηρήσει τις έγχωμες σελίδες στο εσωτερικό του· μαύρο και ένα κόκκινο βαθύ, ερωτικό, φλογερό. Στο οπισθόφυλλο κάτι πιο αντιπροσωπευτικό από περίληψη, μία φράση, “Όλων αι καρδίαι καταφλέγονται από τον προς την πατρίδα ιερόν έρωτα”. Τι λόγια!
Ο καιρός έχει κρυώσει πολύ. Ο ήλιος έδωσε τόσο γρήγορα τη θέση του στις πρώτες ψιχάλες. Δε με ενοχλεί το κρύο και η τέντα με γλιτώνει απ’ τη μπόρα που μόλις έχει ξεκινήσει. Στις πρώτες σελίδες, από τον πρόλογο κιόλας του Γρηγόρη Ιωαννίδη (Αν. Καθηγητή του τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών) αισθάνομαι τη φλόγα του αγώνα, ενός αγώνα που φαντάζει τόσο μακρινός μα στην πραγματικότητα είναι τόσο πρόσφατος! “200 χρόνια είμαστε ελεύθεροι!”, σκέφτομαι, “μόλις 200 χρόνια”. Ακριβώς τα μισά από τη σκλαβιά μας υπό τον οθωμανικό ζυγό. Καμία επέτειος δε θα είναι αρκετά μεγάλη για να τιμήσει αυτόν τον Αγώνα, τον Αγώνα όλων εκείνων των Ηρώων και των Ηρωίδων που σκοτώθηκαν στη μάχη ή για τη μάχη, ή που βοήθησαν να γεννηθεί η Φλόγα και να κρατηθεί ζωντανή.
Στις σελίδες του βιβλίου συναντώ τους φιλικούς και την Ελλάδα. Νικόλαος Σκουφάς, Αλέξανδρος Υψηλάντης, Εμμανουήλ Ξάνθος, Αθανάσιος Τσακάλωφ, άντρες νέοι, θαρραλέοι, με πάθος και όραμα για μια Ελλάδα ανεξάρτητη, ελεύθερη, για λαούς απελευθερωμένους από οποιονδήποτε ζυγό. Τα ονόματα των Φιλικών ηρωικά ακούγονται στ’ αυτιά μας. Οι μόνες λέξεις που έρχονται στο μυαλό είναι λέξεις δόξας, θάρρους, τιμής… Ξεχνάς μέσα στον θαυμασμό το ανθρώπινο στοιχείο, ξεχνάς ότι οι Ήρωες ήταν Άνθρωποι κι αυτοί με φόβους, ανασφάλειες, απογοητεύσεις και θλίψη. Η προδοσία τους πλήγωσε βαθιά, ράγισε τις καρδιές τους.
Τα ιστορικά γεγονότα συνοδεύουν μυθοπλαστικά στοιχεία. Σε αυτό το υπέροχο κείμενο της Ιόλης Ανδρεάδη και του Άρη Ασπρούλη παρουσιάζεται η ανθρώπινη πλευρά αυτών των προσωπικοτήτων. Οι Φιλικοί δε γέννησαν απλώς μία ιδέα για εθνική ανεξαρτησία, μα μια οικογένεια με κοινό παρονομαστή τον “Ιερό Έρωτα”, όπως τον αποκάλεσε πρώτη φορά ο Αλέξανδος Υψηλάντης. Καταλαβαίνει κανείς με ευκολία το μέγεθος της έρευνας που έχει προηγηθεί για μία τόσο ενδιαφέρουσα και βαθειά αποτύπωση του ψυχισμού, μα και του οράματος των Φιλικών στις λίγες σελίδες του θεατρικού αυτού κειμένου. Το έργο Φιλική Εταιρεία. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση δίνει μία διαφορετική οπτική των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, αλλά και όλων των μυστών που ακολούθησαν· είναι η φλόγα που άναψε το φιτίλι της Επάναστασης.
Οι αναφορές σε κείμενα του Ρήγα Φεραίου, του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και του Λόρδου Βύρωνα δίνουν λυρισμό στο κείμενο. Η ρομαντική γραφή ντύνει τους Φιλικούς με το πέπλο της ανθρωπιάς, μιας ανθρωπιάς που τους συνόδευσε μέχρι το τέλος τους. Με συγκινεί ο τρόπος που οι Φιλικοί μιλούν ο ένας για τον άλλον· “τον μικρό μας” αποκαλεί ο Ξάνθος τον Τσακάλωφ. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν ενωμένοι σαν γροθιά, μα κι αγκαλιασμένοι σαν οικογένεια. Οι βασανισμένες τους ψυχές αναζητούσαν τη λύτρωση, μια λύτρωση που ήρθε να πάρει σάρκα και οστά με τον Εθνικό Αγώνα. Δεν έλειψαν τα βάσανα, οι προδοσίες, η μοναξιά, ο θάνατος. Οι ίδιοι ομολογούν πώς δεν τον κέρδισαν τον θάνατο, όμως, αλήθεια αυτό το κείμενο από μόνο του δεν ομολογεί τη δική τους -ολόδική τους!- Αθανασία;
Ορκίστηκα να επιστρέψω στην χώρα μου χωρίς κανένα ζυγό και το έβαλα πείσμα να γυρίσω όλον τον κόσμο αν χρειαστεί -ακόμα και με κίνδυνο της ζωής μου- για να βρω εμψυχωτές αυτής της ιδέας.
Αθανάσιος Τσακάλωφ (απόσπασμα από το κείμενο, σελ. 36)
Οι Μεγάλες Δυνάμεις δε βρέθηκαν στο πλάι της Ελλάδας. Και οι ίδιοι οι Έλληνες πολλές φορές ήταν απέναντί Της. Οι πελατειακές σχέσεις, τα αλισβερίσια με τον Σουλτάνο και οι θέσεις που κάποιοι κατείχαν και τους έκαναν λιγότερο Γρεκούς απ’ τους υπόλοιπους πάρα πολύ απείχαν από τον Ιερό για την Πατρίδα Έρωτα. Η αναφορά στη μάχη στο Δραγατσάνι για τη μεγάλη σφαγή με συγκλονίζει. Πόσες και πόσες τέτοιες μάχες, πόσες και πόσες τέτοιες σφαγές…
Κατά την ανάγνωση στέκομαι σε δύο σημεία. Το ένα είναι η επιθυμία του Υψηλάντη μετά τον θάνατό του στην Αυστρία η καρδιά του να αποσπαστεί από το σώμα του και να μεταφερθεί στην Ελλάδα. “Αυτή η Καρδιά”, σκέφτομαι, “και νεκρή ακόμη σπαρταράει για την Πατρίδα της”. Μέχρι σήμερα η ταριχευμένη του καρδιά βρίσκεται σε επάργυρη λήκυθο στο παρεκκλήσι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών στην Αθήνα. Η σημείωση των συγγραφέων στην αριστερή σελίδα με αριθμό 54 με κάνει να αποσπαστώ για λίγο από την ανάγνωση και να σημειώσω στο κινητό μου: Οδός Στησιχόρου 6 πίσω από τον Εθνικό Κήπο…
Το δεύτερο σημείο αφορά το όραμα της Φιλικής Εταιρείας. Όχι, το όραμα των Φιλικών δεν ήταν η ανεξαρτησία των Ελλήνων από τους Οθωμανούς, το όραμα ήταν πανανθρώπινο! Η ανεξαρτησία όλων των λαών από τον ζυγό του Σουλτάνου. “Σέρβοι, Σουλιώτες, ολόκληρη η Ήπειρος. Μας περιμένουν με το καριοφίλι στο χέρι.”, ακούγεται να λέει ο Υψηλάντης με ορμή.
Το έργο ανέβηκε την καλοκαιρινή σεζόν. Χωρίς να έχω παρακολουθήσει την παράσταση, φαντάζομαι την ευρηματικότητα στη σκηνοθεσία της Ιόλης Ανδρεάδη να δίνει ζωή στο εξαιρετική κείμενο της ίδιας και του Άρη. Στην παράσταση ερμήνευσαν οι ηθοποιοί: Νεφέλη Κουρή-Αφηγήτρια, Νικόλαος Σκουφάς/Ελλάς, Δέσποινα Σαραφείδου-Αλέξανδρος Υψηλάντη, Αγησίλαος Μικελάτος-Εμμανουήλ Ξάνθος, Κώστας Νικούλι-Αθανάσιος Τσακάλωφ. Η παράσταση Φιλική Εταιρεία. Η Αδελφότητα πίσω από την Επανάσταση παρουσιάστηκε από το Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς (ΠΙΟΠ) στο πλαίσιο των Επετειακών Δράσεων της Τράπεζας Πειραιώς για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821.
Οι δύο συγγραφείς προηγουμένως έχουν δώσει ζωή σε άλλα 11 έργα, Οικογένεια Τσέντσι (2015), Διακόσιες δέκα χιλιάδες οκάδες βαμβακιού – μια παράσταση στο αρχείο (2016), Young Lear (2016), Στη μνήμη ενός μικρού παιδιού (2019), Ένας άνθρωπος επιστρέφει στην πατρίδα του πιστεύοντας ότι θα τον σκοτώσουν και τον σκοτώνουν (μετα-γραφή έργου), Murder in the Cathedral του T.S. Eliot (νέα γραφή για δύο πρόσωπα του έργου) (2017), διασκευές έργων Όλα αυτά τα υπέροχα πράγματα των Ντάνκαν ΜακΜίλαν και Τζώνυ Ντόναχο (2017), Ίων του Ευριπίδη (2017), O Μισάνθρωπος του Μολιέρου (2018), Πόλεμος και Ειρήνη του Λέοντος Τολστόι (2019), Περηφάνια και Προκατάληψη της Τζέην Όστεν (2020), Ελένη του Ευριπίδη (2020).
Η ενδελεχής έρευνα και η μανιακή κατάδυση των δύο συγγραφέων, Ιόλης Ανδρεάδη και Άρη Ασπρούλη, στα κείμενα, στην αλληλογραφία και την μακρά βιβλιογραφία της Επανάστασης, δεν έφερε στο φως μόνο τον βίο των τριών Φιλικών, αλλά κάτι βαθύτερο, αγνότερο και ουσιαστικότερο, κάτι που δεν αφορά μόνο τους συγκεκριμένους, αλλά μπορεί να απλωθεί και στους άλλους αγωνιστές, μέχρι να ερμηνεύσει το ανερμήνευτο κέντρο της Επανάστασης. Τι είναι αυτό; Πρόκειται για τον «Ιερό Έρωτα», μια έννοια ρομαντικής ενόρασης παρμένη αρχικά από τον Υψηλάντη, που διαχέεται σε όλους τους μύστες του Αγώνα. Αποκλειστικά στους δύο συγγραφείς οφείλουμε την ανάδυση της συγκλονιστικής αυτής ιδέας από τα πνευματικά υπόγεια του έθνους μας στην επιφάνεια της θεατρικής μας ζωής.
Απόσπασμα από τον πρόλογο του Γρηγόρη Ιωαννίδη, Αν. Καθηγητή του τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών
Φτάνοντας στις τελευταίες σελίδες του κειμένου σκέφτομαι πως ήταν αναπόφευκτη η γέννηση της Φιλικής Εταιρείας. Η ζωτικής σημασίας επιθυμία των Φιλικών ήταν στην πραγματικότητα η ανάγκη ενός Έθνους. Το 1814 στην Οδησσό της Ρωσίας γίνεται πραγματικότητα η Φιλική Εταιρεία, η σπουδαιότερη οργάνωση για την προετοιμασία του αγώνα των Ελλήνων για ελευθερία.
Θυμάμαι την πρώτη φορά που άκουσα τον όρο “Φιλική Εταιρεία”. Ήμουν στο Δημοτικό. Ο πατέρας μου είχε μόλις φέρει στο σπίτι κάποιους νέους τόμους από την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Μεγάλα βιβλία με σκληρό μπλε εξώφυλλο και χρυσά γράμματα. Θυμάμαι ότι άναλογα με την περίοδο στην οποία αναφερόταν κάθε τόμος, το εσωτερικό του εξωφύλλου ήταν ντυμένο με την ανάλογη ταπετσαρία, γιαταγάνια, κουμπούρια, εθνόσημα… Θυμάμαι ότι το χαρτί έκοβε σαν ξυράφι. Πότε έπιανα μόνη μου έναν τόμο τυχαία και ξεφύλλιζα πότε διάλεγε ο πατέρας μου κάποιον για μένα. Έτσι, μία μέρα έμαθα για τη σημασία της Φιλικής Εταιρείας και κατάλαβα από νωρίς πως η δύναμη του “Μαζί” πολλές φορές καταφέρνει τα ακατόρθωτα.