«ο Γάιος είναι άνθρωπος, οι άνθρωποι είναι θνητοί, άρα ο Γάιος είναι θνητός»
Τρίτη βράδυ και το πρόγραμμα είχε θέατρο. Αν κατέβεις στη στάση Κεραμικός και κατηφορίσεις την Πειραιώς προς Πειραιά, θα βρεις στην απέναντι όχθη τα πρώτα θέατρα. Λίγο πιο κάτω, στην παράλληλη της Πειραιώς οδό Αλκμήνης στον αριθμό 8, το θέατρο Αλκμήνη, χαρίζει για χρόνια στο φιλοθεάμον κοινό ευρηματικές παραστάσεις τόσο για ενήλικες όσο και για παιδιά. Αυτή τη φορά Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς με οδήγησε στην πρώτη αίθουσα του θεάτρου.
O Ιβάν Ιλίτς, le phenix de la famille όπως μας συστήνεται επί σκηνής, δηλαδή το καμάρι της οικογένειας όπως τον αποκαλούσαν, ήταν ένας νεαρός δικαστής που σε μικρή σχετικά ηλικία είχε καταφέρει να αποκτήσει κύρος και εξουσία στο δικαστικό σύστημα της Ρωσίας. Ένας άνθρωπος έξυπνος, οπορτουνιστής, ζωντανός, χαρούμενος και ευχάριστος σε παρέες, φίλους και συναδέλφους, και πάνω απ’ όλα αξιοπρεπής και σωστός στη δουλειά του. Μετά τις σπουδές του στη νομική σχολή, και με τη βοήθεια του πατέρα του – τόσο οικονομικά όσο και από πλευράς κοινωνικού κύκλου – ήταν πια βέβαιος ότι αυτό που επιθυμούσε να καταφέρει ήταν να γίνει ο “ανώτερος” που πάντα ονειρευόταν. Άρχισε εμφανώς να έλκεται από ανθρώπους που κατείχαν ισχυρές θέσεις κοινωνικά και ως άνθρωπος και μιμητικό όν, ο Ιβάν Ιλίτς, άρχισε σιγά-σιγά να γίνεται ένα με τον τρόπο ζωής της υψηλής κοινωνίας και να αφομοιώνεται στον ρόλο που ο ίδιος επέλεξε για τον εαυτό του.
Όταν ο θάνατος του χτυπά ξαφνικά την πόρτα, ο ήρωας έχει πια χαθεί μέσα σε έναν κόσμο απολαύσεων, αλαζονείας και έπαρσης και λησμονεί εντελώς τη θνησιμότητά του. Αρνείται, αντιστέκεται, αναρωτιέται, και τέλος υποκύπτει, μετανιώνει, αφήνεται. Νιώθει πια μόνος και συνειδητοποιεί ότι οι επιλογές του τον έφεραν στο σημείο που βρίσκεται, οι ίδιες αυτές αλαζονικές επιλογές που τον οδήγησαν στον θάνατο.
Στην πορεία του δευτερεύοντα πρόσωπα τον ακολουθούν· η σύζυγός του, Πρασκόβια Φιοντόροβνα, η κόρη του, οι συνάδελφοί του Πιότρ Ιβάνοβιτς και Σβαρτς και πολλοί ακόμα που τον περιβάλλουν – κυρίως μετά τον θάνατό του – φανερώνουν τις προθέσεις τους τόσο με τη στάση του σώματός τους όσο και με τα λόγια που ανταλλάσσουν μεταξύ τους. Τυπικοί και πολυάσχολοι, αναρωτιούνται πόσο θα τους ξεβολέψει αυτός ο θάνατος, χωρίς να συμπάσχουν ουσιαστικά για το τραγικό συμβάν. Και το οικείο περιβάλλον, όμως, του Ιλίτς, κρατά φαινομενικά δραματική ουσιαστικά αδιάφορη και εγωιστική στάση μπροστά στον θάνατό του.
Στις τελευταίες του στιγμές μόνο μία ειλικρινής παρουσία τον συντροφεύει, και είναι ο Γεράσιμος, ένας απλός υπηρέτης του Ιβάν Ιλίτς, που τον συμπονά, του μιλά, του κρατά παρέα και προσπαθεί να τον ανακουφίσει με κάθε τρόπο λίγο πριν το τέλος. Η αλήθεια του Γεράσιμου κάνει τον Ιβάν να αντικρίσει κατάματα τη δική του πικρή αλήθεια, τη ζωή που έζησε και εκείνη που δεν έζησε· όλα τώρα έρχονται και απλώνονται μπροστά του μαζί με το πάπλωμα του θανάτου που τον σκεπάζει. Η ηθική υπεροχή του υπηρέτη γεννά την ενοχή στην ψυχή του εισαγγελέα, ξυπνά ένα ξεχασμένο κομμάτι του εαυτού του και τον ταρακουνά λίγο πριν καταλήξει.
Η νουβέλα αυτή του Λέοντος Τολστόι βασίζεται σε μία πραγματική ομολογία· αυτή της μητέρας του εισαγγελέα Ιβάν Ιλίτς, που πέθανε σπαράζοντας μαρτυρικά, όπως τη διηγήθηκε η ίδια στον συγγραφέα. Αν και πρόκειται για ένα από τα λιγότερο γνωστά έργα του Τολστόι, το μεγαλείο του κειμένου και της ηθικής υπόστασης της ιστορίας, κατατάσσει τον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς σε ένα από τα σημαντικότερα δημιουργήματα του συγγραφέα και ανάμεσα στα καλύτερα κείμενα σε παγκόσμιο λογοτεχνικό επίπεδο.
Για τον Τολστόι ο επιτυχημένος εισαγγελέας με την εξουσία και τα πλούτη δεν είναι τίποτα άλλο από έναν απλό άνθρωπο που θα πεθάνει όπως όλοι. Αυτή ακριβώς είναι και η κεντρική ιδέα όλου του κειμένου. Περιγράφοντας τον θάνατο ενός απλού ανθρώπου που, όμως, πίστευε πως είναι τόσο ανώτερος που μπορεί να νικήσει και τον θάνατο ακόμα, το έργο θέτει ως κεντρικό άξονα την ηθική και την ενάρετη ζωή, ό, τι ακριβώς δηλαδή έλειπε από τον πρωταγωνιστή. Η υποκρισία και το ψέμα που κυριαρχούν τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του Ιβάν Ιλίτς, μέσα από τη δική του πορεία, αλλά και των γύρω προσώπων του, φτάνουν στο ζενίθ τις τελευταίες του στιγμές και φυσικά συνεχίζονται και μετά τον θάνατό του.
Σκοπός της ζωής δεν είναι να εξυπηρετεί την κατώτερη ζωική φύση, αλλά τη φωτεινή δύναμη, που βρίσκεται στα βάθη της ανθρώπινης ψυχής και η οποία βοηθάει τον άνθρωπο να αναγνωρίζει το αγαθό.
Leo Tolstoy
Για τον συγγραφέα είναι αδιάφορο το κοινωνικό στάτους του κεντρικού του ήρωα. Αυτό που πραγματικά έχει σημασία είναι η συνείδησή του και η ηθική του πλευρά. Ο Τολστόι δίνει την ευκαιρία στους ήρωές του να ζήσουν μία ειλικρινή και αληθινή ζωή, όταν πια κατανοήσουν την αλήθεια, αρνηθούν την υποκρισία και την αδικία και μετανοήσουν για τις πράξεις ή τις παραλείψεις τους. Η κοινωνική αδικία ταλαιπωρεί τον Τολστόι, που προσπαθεί μέσα από τα έργα του – και ιδιαίτερα μέσα από τον Θάνατο του Ιβάν Ιλίτς – να ασκήσει αυστηρή κριτική στις ανώτερες τάξεις και την ανήθικη ζωή τους, ενώ ταυτοχρόνως εξυψώνει την καλοσύνη και το ήθος του απλού λαού.
Ένας συγκερασμός κωμωδίας και δράματος, όπως ακριβώς η ίδια η ζωή, στο θέατρο Αλκμήνη, σε σκηνοθεσία της ταλαντούχας Κωνσταντίνας Νικολαΐδη, η οποία υπογράφει και τη διασκευή του έργου. Με σχεδόν μηδαμινή σκηνογραφία (Νίκος Κασαπάκης) με αποκλειστικό prom μία σκουρόχρωμη δερμάτινη καρέκλα σε μία υπερυψωμένη κυκλική έδρα και έντονα βυσσινί βαμμένους τοίχους η σκηνή αποκτά ακριβώς ό, τι χρειάζεται για να αποδοθεί άψογα κάθε σημείο του έργου. Το σύμβολο του κύκλου, που κυριαρχεί επί σκηνής – με την κυκλική εξέδρα, την καρέκλα στο κέντρο του κύκλου να κάνει περιστροφές – το μήνυμα δίνεται ξεκάθαρα: ο κύκλος της ζωής – που βρίσκεται σε μία συνεχή ροή και κανείς δεν μπορεί να επέμβει, παρά μόνο να συμμετάσχει. Τα χρώματα φυσικά συμβάλουν στο να αποτυπωθεί το τραγικό στοιχείο του κειμένου και μαζί με την εξαιρετική μουσική σύνθεση του Γιάννη Οικονόμου να απογειώσει τη σκηνική παρουσία των ηθοποιών.
Οι Γιώργος Γαλίτης & Θανάσης Κουρλαμπάς είναι κάτι παραπάνω από εξαίσιοι ηθοποιοί, είναι οι ήρωες του έργου, σε ρόλους που εναλλάσσονται. Ο κεντρικός ήρωας, Ιβάν Ιλίτς, παρουσιάζεται από τον κάθε ηθοποιό σε κυκλική φορά, όπως και οι δευτερεύοντες χαρακτήρες. Είναι πραγματικά αξιοσημείωτη η επιτυχία της εναλλαγής των προσώπων σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Και οι δύο ηθοποιοί αξιοποιούν στο έπακρον το κείμενο του Τολστόι, ενώ με χειρονομίες, ηχητικές μιμήσεις και κινησιολογία (Χριστίνα Φωτεινάκη) καταφέρνουν να δώσουν ζωντάνια στη σκηνή η οποία ενώ είναι ουσιαστικά άδεια, φαντάζει γεμάτη με σκηνικά που διαδέχονται το ένα το άλλο με το πέρας των σκηνών. Η δεξιοτεχνία τους να περνούν από τον θυμό στο δράμα και το γέλιο συνδυάζοντας με μοναδικό τρόπο το κωμικό και το τραγικό στοιχείο του έργου κάνουν τον χρόνο να κυλά αβλιαστα και ο θεατής δε μένει λεπτό αδιάφορος.
Φυσικά πολύ σημαντικό ρόλο στην επιτυχία, εκτός από τη μουσική, παίζει και ο φωτισμός και οι εναλλαγές από το απόλυτο σκοτάδι στο φως και το ημίφως, σε επιμέλεια Χριστίνας Θανάσουλα.
Το αγαπημένο μου θέατρο Αλκμήνη για μία ακόμη φορά μού χάρισε μία πολύ όμορφη και απολαυστική βραδιά. Φεύγοντας από το θέατρο κατά την επιστροφή στο σπίτι θα έχεις χρόνο να σκεφτείς τη δική σου ζωή· πώς έζησες μέχρι τώρα και πώς θα ήθελες να ζήσεις για να απολαύσεις πραγματικά τη ζωή σου. Μέσα από το έργο Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς, ο Τολστόι επιχειρεί από το θαύμα του θανάτου να εξυμνήσει το δώρο της ζωής. Και φυσικά το καταφέρνει.
Ταυτότητα παράστασης
Κείμενο: Leo Tolstoy
Μετάφραση από τα ρωσικά: Παύλος Στεφάνου
Θεατρική διασκευή/Σκηνοθεσία: Κωνσταντίνα Νικολαΐδη
Σκηνικά/Κοστούμια: Νίκος Κασαπάκης
Πρωτότυπη μουσική: Γιάννης Οικονόμου
Κίνηση: Χριστίνα Φωτεινάκη
Σχεδιασμός φωτισμών: Χριστίνα Θανάσουλα
Φωτογραφίες: Γιώργος Σακκάς
Γραφιστική επιμέλεια: Γιάννης Στιβανάκης
Promo video: Κώστας Γεραμπίνης
Επικοινωνία: Άντζυ Νομικού
Παραγωγή: A PRIORI www.a-priori.gr
Παίζουν οι: Γιώργος Γαλίτης & Θανάσης Κουρλαμπάς
